نخستین فیلم های ناشنوایی در ایران

نخستین فیلم‌های ناشنوایی در ایران

محمد نوری
دفتر فرهنگ معلولین، 15 شهریور 1397

مظفرالدین شاه در فروردین 1279 از تهران به مقصد اروپا حرکت کرد. در این سفر، پادشاه و همراهان با سینما از نزدیک، آشنا شدند. شاه به اتفاق میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی در 17 تیر 1279 به تماشای سینموفتوگراف و لانترن ماژیک رفت.
مثل بسیاری از وسایل مدرن، سینما هم ابتدا ویژه دربار و درباریان بود و به تدریج در مردم جا باز کرد و عمومی شد. باز چند دهه طول کشید تا فیلم و سینما از استفاده عمومی به استفاده برای مقاصد خاص مثل معلولین تغییر کند. اولین فیلم‌های ناشنوایی در دهه پنجاه شمسی به سینما راه یافت.
فیلم ناشنوایی به فیلمی گفته می‌شود که درباره شخصیت‌های دارای اختلال گفتاری یا اختلال شنیداری باشد؛ یا هنرپیشه ناشنوا یا در نقش ناشنوا داشته باشد. این‌گونه فیلم‌ها دارای رویکرد آموزشی است. اما در ایران، در زمینه معرفی، نقد، تجزیه و تحلیل این‌گونه فیلم‌ها کمتر کار شده و درباره آنها کتاب و مقاله در ایران کمتر نوشته و عرضه شده است. اولین بار خانم ثمینه باغچه‌بان در کتاب بهره ناشنوایان یک فصل را به فیلم‌های ناشنوایان اختصاص دارد و در سال 1357، پانزده فیلمی که تا آن زمان درباره ناشنوایان وجود داشت را معرفی کرد.( کتاب بهره ناشنوایان، ص 172-178)
ثمینه باغچه‌بان درصدد بود با معرفی این فیلم‌ها و ترویج فیلم‌های ناشنوایی در جامعه، فرهنگ‌سازی کند، مردم را با مسائل ناشنوایان آشنا سازد و مشکلات و موانع بر سر راه پیشرفت پروژه‌های ناشنوایان را بشناساند.
ناشنوایان در جهان از طریق تئاتر و فیلم درآمدهای سرشاری کسب می‌کنند، زیرا توانمندی و استعداد مناسبی برای اجرای فیلم صامت یا پانتومیم Pantomime دارند. زیرا در این هنر به گفتار نیاز نیست و با انواع حرکت‌ها باید مفاهیم را بفهمانند و القاء کنند. از این‌رو ناشنوایان به مترجم و رابط نیاز ندارند. در بسیاری از کشورها مدارس و مراکزی برای آموزش این هنر به ناشنوایان دایر شده، نیز مراکز فیلم‌سازی با روش پانتومیم دایر کرده‌اند و ناشنوایان فراوانی مشغول به کار هستند.
حامد نصر آبادیان از چهره‌هایی فعال در پانتومیم است. او ابتدا استاد دانشکده هنر و معماری دانشگاه آزاد اسلامی بود؛ با تلاش و کوشش بسیار و اجراهای زیبا و جذاب توانست مسئولین را مجاب کند تا مدرسه بازیگری ناشنوایان دایر گردد. این مدرسه موجب ارتقای فرهنگی جامعه ناشنوا و ایجاد اشتغال برای ناشنوایان خواهد شد. اما هنوز عملاً تأسیس نشده است.

معرفی مشخصات فیلم‌های ناشنوایی
اکنون به معرفی فیلم‌هایی که با محتوای ناشنوایی بین سال‌های 1348 تا 1378 در ایران نمایش داده شده، می‌پردازیم. این فیلم را می‌توان نسل نخست فیلم‌های ناشنوایی در ایران دانست. سی و دو فیلم به ترتیب الفبای اسم آنها معرفی خواهد شد.

آفتاب بر همه می‌تابد
تهیه‌کننده: وزارت آموزش و پرورش با همکاری وزارت فرهنگ و هنر
فیلم‌نامه: هما آهی
تاریخ: 1352
نوع: 16 میلیمتری
رنگ: رنگی
زبان: فارسی و برگردان به انگلیسی
فیلمی از کلاس‌های ویژه وزارت آموزش و پرورش است که برای تدریس به ناشنوایان و کودکان عقب‌مانده ذهنی در بخش‌های مختلف تشکیل شده است. در طی این فیلم با روش آموزش و پرورش کودکان استثنایی و خدمات موجود از جمله کلاس‌های بیمارستانی آشنا می‌شویم.
دیدن این فیلم برای مربیان و پدران و مادران کودکان استثنایی سودمند است.
به منظور معرفی خدمات سازمان‌های دولتی به ناشنوایان در جهان، این فیلم به انگلیسی هم ترجمه شده است.

آموزش کر و لال‌ها در ایران
تهیه‌کننده: ج. زاهدی
تاریخ: 1354
مدت: 30 دقیقه
نوع: 16 میلیمتری
رنگ: رنگی
این فیلم درباره تاریخچه آموزش و پرورش کر و لال‌ها در ایران است. در این فیلم، آموزش و صدا شناسی و الفبای دستی باغچه‌بان و کوشش‌های مختلفی که در مدرسه باغچه‌بان هم اکنون انجام می‌گیرد، همچنین اختراعات و ابداعات بنیان‌گذار آن در زمینه آموزش و پرورش ناشنوایان نشان داده شده است.
همچنین در این فیلم با خدمات «سازمان ملی رفاه ناشنوایان» از جمله برنامه‌های آموزش حرفه‌ای این سازمان آشنا می‌شویم. این فیلم در ضمن نمایشگر خدمات «کلینیکی» است که در زمینه معاینه، آزمایش و مداوا ارائه می‌شود. در این فیلم کودکان خردسالی را که با مادران خود در اندرزگاه سازمان رفاه ناشنوایان تحت تعلیم هستند می‌بینیم.
دیدن این فیلم ما را با خدمات مختلف آموزشی و رفاهی ناشنوایان آشنا می‌سازد.

آن سوی هیاهو
تهیه‌کننده: اداره کل امور سینمایی کشور
مدیر تهیه: عباس سینایی
مدت: 45 دقیقه
سال تولید: 1348
نوع: 16 میلیمتری
رنگ: سیاه و سفید
فیلمی راجع به دشواری‌های زندگی اجتماعی ناشنوایان و نقش سازنده آموزش و پرورش در بازسازی آنان است.
تهیه‌کننده موضوع کار خود را یک خانواده ناشنوا (زن و شوهر و دو دختر) انتخاب کرده است و در طی فیلم با ارائه دشواری‌های این خانواده ما را با روش تدریس به ناشنوایان در آموزشگاه کر و لال‌های باغچه‌بان و نتایج حاصل از آن آشنا می‌کند.
دیدن این فیلم برای ناشنوایان و کسانی که با آنان سر و کار دارند جالب است. این فیلم برنده جایزه بهترین فیلم سال شده است.

آوای بی‌صدا
تهیه‌کننده: مجتبی یاسینی
مخاطب: کودکان و نوجوانان
سفارش دهنده: سیمای جمهوری اسلامی ایران، گروه کودک و نوجوان
شاعر: سهیل محمودی
نویسنده: علی‌اکبر محلوجیان
پخش در: شبکه دو سیما
سال پخش: 1377-1378
این سریال توسط گروه کودکان و نوجوانان شبکه دو سیما جمهوری اسلامی ساخته و نمایش داده شد.
ساحل و امیر زوج جوانی هستند که یک سال است با هم ازدواج کرده‌اند، امیر عکاس روزنامه و ساحل دانشجوی سال چهارم رشته توان‌بخشی و کارآموز مدرسه ناشنوایان است. در آنجا دختربچه‌ای به نام دنیا را می‌بیند که دارای آسیب‌های مختلف جسمی است. ولی پدر و مادرش از هم جدا زندگی‌ می‌کنند. اما با کوشش ساحل آنها با هم آشتی می‌کنند.

با دست هنر آینه‌ای ساخته‌ام
تولیدکننده: بهروز صمدی
سال تولید: 1368
فیلم کوتاه و مستند است. محتوای آن درباره مشکلات و مسائل آموزش و پرورش ناشنوایان ایران است.

بازدید شهبانو فرح
تهیه‌کننده: سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران
تاریخ: 1352
مدت: 15 دقیقه
نوع: 16 میلیمتری
رنگ: سیاه و سفید
این فیلم در آن دوره، یک فیلم خبری بوده که بازدید فرح پهلوی شهبانوی ایران را از مرکز حرفه‌ای ناشنوایان نشان می‌داده است. در این فیلم کارگاه‌های مختلف آموزشگاه حرفه‌ای ناشنوایان که مورد بازدید قرار گرفته است نشان داده شده است. اما امروز برای این نسل یک فیلم تاریخی است که گویای اهتمام مسئولین رده اول ایران به امور ناشنوایان است.

با من حرف بزن
تهیه‌کننده: مسعود جعفری جوزانی
سال تولید: 1364
مخاطب: عموم مردم به ویژه خانواده ناشنوایان
فیلم بلند و درباره مشکلات و مسائل اجتماعی ناشنوایان به ویژه رابطه مردم با آنان است. این فیلم، جزء فیلم‌های مطرح و با تکنیک بالا است و به همین دلیل دیپلم افتخار سومین جشنواره فیلم فجر را در 1364 کسب کرد.

پرده سکوت
تهیه شده: در اروپا
زبان: انگلیسی و ترجمه فارسی
نوع: 16 میلیمتری
مدت: 55 دقیقه
رنگ: سیاه و سفید
مخاطب: عموم مردم
در قسمت اول این فیلم راجع به شنوایی و نقص شنوایی بحث می‌شود و طریقه آموزش ناشنوایان و همچنین آزمایش شنوایی نشان داده می‌شود. همچنین در این فیلم افرادی را که مشغول فراگیری حرفه می‌باشند می‌بینیم. در این فیلم راجع به آسیبی که صداهای شدید به اعصاب شنوایی می‌زند گفتگو شده است.
دیدن این فیلم برای عموم کسانی که طالب دانش در زمینه ناشنوایان هستند سودمند است.

پرنده کوچک خوشبختی
کارگردانی: پوران درخشنده
تهیه‌کننده: سیروس تسلیمی
مخاطب: عموم مردم به ویژه خانواده ناشنوایان
تاریخ ساخت: 1366
بازیگران: جمیله شیخی، هما روستا، امین تارخ، آزیتا لاچینی و شهلا ریاحی
فیلم بلند درباره ناشنوایان که به مسائل و مشکلات روابط ناشنوایان و مردم می‌پردازد و دلسوزی و ترحم را درست نمی‌داند.
خانم پوران درخشنده، دانش آموخته مدرسه عالی تلویزیون و سینما و استاد فعلی دانشکده صدا و سیما است و فیلم‌هایش درباره ناشنوایان جذابیت بیشتر دارد.
فیلم پرنده کوچک خوشبختی چند جایزه داخلی و خارجی را به دست آورد؛ از جمله در دومین جشنواره فیلم پیونگ یانگ (کره شمالی) در سال 1990، مشعل طلایی بهترین فیلم را کسب کرد.
ملیحه بر اثر مرگ مادرش قدرت تکلم خود را از دست داده و به هنگام یادآوری گذشته دچار تشنج عصبی می‌گردد. آزار بچه‌های محل، پرخاشگری و ناسازگاری او را تشدید می‌کند. خانم شفق متخصص امور تربیتی آموزشگاه ناشنوایان اعتماد او را جلب می‌کند و با کمک شوک مصنوعی قدرت تکلم را به او باز می‌گرداند.

جرس
تهیه‌کننده: محمدعلی ستون زاده
سال تولید: 1359-1362
فیلم بلند داستانی است که شخصیت ناشنوایی را به تصویر کشیده است.

چون هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق
تولیدکننده: کیومرث پوراحمد
سال تولید: 1357
فیلم کوتاه و مستند است و درباره مسائل آموزشی ناشنوایان در ایران و فعالیت‌های جبار باغچه‌بان است.

درباره زبان اشاره
تهیه‌کننده: وزارت فرهنگ و هنر
مدت: 10 دقیقه
نوع: 16 میلیمتری
زبان: فارسی
این فیلم یک فیلم آموزشی درباره نحوه تدریس زبان اشاره است. در این فیلم خانواده «فرانسیس پارسنز» آمریکایی (ناشنوا)، استاد دانشگاه «گالودت» در آمریکا، راجع به روش آمیخته و نحوه اجرای آن گفتگو کرده است.

دنیای صامت
تهیه‌کننده: عبدالله صفایی
فیلم‌بردار: حسین جنابی
سال تولدی: 1352
مدت: 15 دقیقه
رنگ: سیاه و سفید
در این فیلم آموزشگاه باغچه‌بان و کلاس‌های مختلف کودکستانی و دبستانی و برنامه‌های مختلفی که در کلاس‌ها انجام می‌گیرد از قبیل تربیت شنوایی، تعلیم تلفظ و آموزش زبان نشان داده می‌شود. همچنین در این فیلم خدمات درمانی «کلینیک شنوایی و گفتار باغچه‌بان» را می‌بینیم.
دیدن این فیلم برای کسانی که می‌خواهند از وضع آموزش ناشنوایان در ایران آگاه شوند بسیار سودمند است.

رابطه
تهیه‌کننده: پوران درخشنده
سال تولید: 1365
مخاطب: عموم مردم و خانواده ناشنوایان
فیلم بلند درباره ناشنوایان است و درصدد آگاهی دادن به جامعه به منظور تصحیح روابط مردم با ناشنوایان است و خواهان اصلاح رابطه مردم و ناشنوایان است. رابطه ترحم‌آمیز را صحیح نمی‌داند.

راز چشمه سرخ
تهیه‌کننده: سید علی سجادی حسینی
تاریخ تولید: 1370
این فیلم درباره یک شخصیت ناشنوا است. نامزد بهترین موسیقی متن در یازدهمین جشنواره فیلم فجر 1371 و بهترین جلوه‌های ویژه در یازدهمین جشنواره فیلم فجر 1371 بود.

زنگ اول، زنگ دوم
تهیه‌کننده: کیومرث پوراحمد
سال تولید: 1350
مخاطب: عموم مردم به ویژه خانواده ناشنوایان
فیلم بلند درباره مشکلات اجتماعی و آموزشی ناشنوایان است. روابط و ارتباط بچه‌ها و معلمان و کلاً مردم با ناشنوایان را نقد کرده و درصدد القای الگوهای صحیح رفتاری است.

سکوت رنگین
تهیه‌کننده: خسرو سینایی
سال تولید: 1357
مخاطب: عموم مردم به ویژه خانواده ناشنوایان
فیلم بلند درباره مشکلات اجتماعی ناشنوایان است. این فیلم درصدد نقد رابطه مردم با ناشنوایان و اقدام به ایجاد ارتباطات صحیح با آگاهی دادن به مردم و القای الگوهای مناسب رفتاری است.

سیمای شهر ماه
کارگردان: احمد باصری
این فیلم خبری است و به گزارش مسائل و مشکلات اجتماعی، حقوقی و آموزشی ناشنوایان می‌پردازد.

کودک، ناشنوا و زبان
تهیه شده: در انگلستان
زبان: انگلیسی
نوع: 16 میلیمتری
مدت: 26 دقیقه
رنگ: سیاه و سفید
این فیلم کوشش مدارس ناشنوایان را در انگلستان نشان می‌دهد. کلاس‌های مختلف برای تعلیم لب‌خوانی، آموزش زبان، اصلاح تلفظ در سطوح مختلف دیده می‌شود. تلاش معلمان در این کلاس‌ها قابل توجه است، همچنین روش آزمایش مقدماتی شنوایی با کودکان خردسال نمایش داده می‌شود. در این مدارس روش گفتاری به کار می‌رود و مربی در مورد حرف‌هایی که مخرج مشترک دارند و دشواری‌های آن در آموزش ناشنوایان توضیح می‌دهد.
دیدن این فیلم برای مربیان اندرزگاه، معلمان ناشنوایان، مسئولان و کارکنان «کلینیک»‌های شنوایی مفید است.

گزارشی درباره ناشنوایان
تولیدکننده: سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
تاریخ تولید: 1359
سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در سال 1359، فیلم گزارشی درباره کر و لال‌ها ساخت و به مناسبت روز جهانی معلولیت از سیما پخش شد.
محتوای این فیلم، اخبار درباره پیشرفت‌های ناشنوایان ایران، نهادها و تشکل‌های آموزشی و اجتماعی آنها و چشم‌انداز آینده است.

لالو
تهیه‌کننده: علی حسین فرخی
سال تولید: 1364
فیلم بلند داستانی است. محتوای آن به تصویر کشیدن زندگانی شخصیت ناشنوایی است.

مادرم گیسو
تهیه‌کننده: سیامک شایقی
تاریخ تولید: 1374
این فیلم درباره یک شخصیت ناشنوا است. در پانزدهمین جشنواره فیلم فجر (1375) شرکت کرد و به دلیل طراحی بهترین پوستر، کاندیدای سیمرغ بلورین شناخته شد.

مدرسه پیرمردها
کارگردان: علی سجادی حسینی
تاریخ تولید: 1370
این فیلم در سومین جشنواره بین‌المللی فیلم کودکان قاهره (مصر) در 1992، برنده جایزه داوران خردسال شد.
محتوای آن درباره مسائل آموزشی و فردی ناشنوایان و جزء فیلم‌های شادی‌آور و کمدی است.

ناشنوا
تهیه‌کننده: سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران
مدت: 20 دقیقه
نوع: 16 میلیمتری
رنگ: رنگی
زبان: انگلیسی و فارسی
این فیلم، مستندی درباره خدمات رفاهی و آموزشی ناشنوایان را در ایران به تصویر می‌کشد. تهیه‌کننده درصدد است فعالیت‌های سازمان‌های ناشنوایی را به جهان معرفی کند. از این رو این فیلم را به دو ورژن فارسی و انگلیسی تهیه کرده‌اند.

ناشنوایان
تهیه‌کننده: جمشید زاهدی
این فیلم کوتاه و مستند است و محتوای آن به مسائل آموزش ناشنوایان ایران می‌پردازد.

نمایش شنگول و منگول
تهیه‌کننده: پروانه باغچه‌بان
تاریخ: 1353
مدت: 10 دقیقه
نوع: 8 میلیمتری
بازیگران: دانش‌آموزان آموزشگاه باغچه‌بان
این فیلم داستان زندگی پر ماجرای بزی است که سه بزغاله دارد و یکی از روزها که برای خرید از خانه خارج می‌شود گرگ خبردار می‌شود و بزغاله‌ها را می‌خورد و سرانجام بز پس از آگاهی از ماجرا موفق می‌شود که شکم گرگ را هنگامی که در خواب سنگین فرورفته بوده باز کند و بزغاله‌های خود را از آن بیرون بیاورد و به یاری خیاط محل گرگ را به درون چاه بیندازد.
این فیلم تفریحی است و می‌تواند برای شاگردان خردسال سرگرم کننده باشد.

نمایش مجادله پری‌های عیش و زحمت
تهیه‌کننده: پروانه باغچه‌بان
تاریخ: 1351
مدت: 15 دقیقه
نوع: 8 میلیمتری
رنگ: رنگی
بازیگران: دانش‌آموزان آموزشگاه باغچه‌بان
این فیلم آغاز نمایش اول بهار را نشان می‌دهد که یک یک گل‌ها با نسیم بهاری جان می‌گیرند و خورشید نوروزی صحنه را روشن و گرم می‌کند. پری‌های زحمت وارد صحنه‌ها می‌شوند با رقص، کار و کوشش را می‌ستایند ولی پری‌های عیش که از دیدن گل و گلزار به وجد و سرور آمده‌اند پای‌کوبی می‌کنند و هوادار شادی و نشاط و سرورند. مجادله بین دو گروه، پریان در می‌گیرد پری‌های زحمت پری‌های عیش را به کار و زحمت می‌خوانند و پری‌های عیش پری‌های زحمت را به عیش و شادی دعوت می‌کنند. در این گیر و دار مرغ حق وارد می‌شود و داوری می‌کند و رأی می‌دهد که: «در هفته‌ای شش روز روز کار یک روز روز راحت است». در قسمت آخر برنامه رقص ناشنوایان و سپس مراسم توزیع گواهی‌نامه‌های ششم ابتدایی شاگردان آموزشگاه نشان داده شده است.

نمایش مجسمه
تهیه‌کننده: شاگردان کلاس نهم آموزشگاه باغچه‌بان
تاریخ: 1354
فیلم‌بردار: محمد کاظمی موسوی
مدت: 20 دقیقه
رنگ: رنگی
زبان: فارسی
داستان این نمایش را خود ناشنوایان نوشته و کارگردانی کرده‌اند. موضوع آن شخصی است که در پارکی که پر از مجسمه است خود را به صورت مجسمه در می‌آورد و سر به سر کسانی که در پارک هستند می‌گذارد و موقعیت‌های جالبی به وجود می‌آورد.

هلن کلر
تهیه شده در اروپا
نوع: 16 میلمیتری
رنگ: سیاه و سفید
مدت: 60 دقیقه
این فیلم داستان زندگی هلن کلر است. وی از خردسالی با تب شدید شنوایی و بینایی خود را از دست داد و در هفت سالگی به همت آموزگار فداکارش «آن سالیوان» با استفاده از حس لامسه زبان آموخت و نوشتن و خواندن را یاد گرفت. در جوانی همراه آموزگارش به دانشگاه رفت و پس از اتمام دانشگاه در راه خدمت به معلولان تلاش کرد و موفق شد که به نفع آنان خدمات بسیاری انجام دهد.
دیدن این فیلم برای کلیه معلولان و کسانی که با این گونه افراد به نوعی در تماس هستند، بسیار مفید و امیدبخش است.
این فیلم در اصل به زبان انگلیسی است و در اروپا ساخته شده. اما به فارسی برگردانده شده است.

همسرایان
کارگردانی: عباس کیارستمی
تاریخ تولید: 1361
فیلم شاد و دارای سوژه مفرح و کمدی و شادی‌آور است.

همه چیز به جز شنوایی
تهیه‌کننده: مدرسه کلارک
نوع: 16 میلیمتری
مدت: 20 دقیقه
رنگ: رنگی
زبان: انگلیسی
این فیلم تصویری است از زندگی یک دختر خردسال کر و لال که در مدرسه «کلارک» تحت تعلیم قرار گرفته و در بزرگی دارای شغل و مقام اداری شده است و کاملاً از طریق لب‌خوانی توانسته است با مردم عادی تماس بگیرد و گفتارش کاملاً مفهوم است و از زندگی خود بسیار راضی است.
در این فیلم بعضی از اصول روش گفتاری و نقشی که آموزش و پرورش در توان‌بخشی ناشنوایان دارد نشان داده می‌شود و با زیرنویس فارسی در ایران پخش می‌شود.

یک راه دیگر
تهیه شده: در اروپا
زبان: انگلیسی
نوع: 16 میلیمتری
مدت: 15 دقیقه
رنگ: رنگی
این فیلم نشان دهنده خدمات واحد سیار شنوایی است که برای آزمایش شنوایی به ایالات فقیرنشین آمریکا رفته و ضمن راهنمایی‌های لازم و نشان دادن فیلم‌های آموزنده خدمات خود را به طور رایگان در اختیار مردم گذارده است.
این فیلم در ایران با زیرنویس فارسی منتشر می‌گردد.

مآخذ: باغچه‌بان، ثمینه، بهره‌ ناشنوایان، تهران، امیرکبیر، 1356؛ جهانگیریان، عباس، فرهنگ فیلم‌های کودکان و نوجوانان از آغاز تا سال 1376، تهران، فرهنگ خانه اسفار، چاپ اول، 1376؛ سهرابی، مسعود، فرهنگ فیلم‌های کوتاه داستانی از آغاز تا سال 1369، تهران، انتشارات فیلم، چاپ اول، 1369؛ سهرابی، مسعود، فرهنگ فیلم‌های کودکان و نوجوانان از آغاز تا سال 1368، تهران، انتشارات فیلم، چاپ اول، 1368؛ گرشاسبی، احمدرضا، «لوح فشرده هنر هفتم در ایران»، تهران، شرکت فرهنگی هنری ژرفا فیلم، 1376؛ «لوح فشرده سینما 76»، تهران شرکت کامپیوتری افرازه، 1376؛ ماهنامه فیلمنامه نویس فیلم نگار، سال دوم، شماره 18، بهمن 1382؛ نصر آبادیان، حامد، مجله صدای ناشنوا، زمستان 1382، ص11.