پیوند قرنیه: تحولات تاریخی و حقوقی

توان ‏‏نامه
فصلنامه مطالعاتی و اطلاع ‏رسانی ویژه معلولیت و توانمندسازی
Quarterly of Studies and Information Specially Disabled and Empowerment

شماره ۴-۵، بهار و تابستان ۱۳۹۵، ۱۲۸ صفحه
با تحقیقات ویژه: جامعه‌سازی جبار باغچه‌بان؛ کتاب معلولیتی؛ معلولیت در افغانستان
(Jabbar baghche ban’s Sociology, Book for Disabled People, Disability in Afghanistan)
دریافت کامل مجله: PDF، ۵ MB

پیوند قرنیه: تحولات تاریخی و حقوقی

پریسا عالم‌زاده

توضیح
دانش پزشکی از هزاره‌های قبل به چشم و مسائل چشم اهتمام ویژه داشته و پژوهشگران پزشک تلاش می‌کرده‌اند علل و عوامل نابینایی را کشف و درمان آن را هم پیدا کنند. چون یکی از علل مهم نابینایی، آسیب دیدن قرنیه است، از قدیم ایده ترمیم، جراحی، تعویض و بالاخره درمان قرنیه مورد توجه بوده است. اما تفکر پیوند قرنیه در دوره جدید بسیار قوت و توسعه یافت و تلاش‌های علمی فراوان در این زمینه به وقوع پیوست. این مقاله با نگاه تاریخی و حقوقی درصدد ارائه گزارش نسبتاً روان و سودمند است تا عموم مردم به ویژه نابینایان نسبت به این مسئله سرنوشت‌ساز اطلاعات لازم را داشته باشند.

قرنیه بخش شفاف جلوی چشم و محدّب است و مانند عدسی ثابت عمل می‌کند، به طوری که بخشی از نور وارد شده به چشم را قبل از رسیدن به عدسی Lens متمرکز می‌کند. اما قرنیه بر اثر ضربه یا آسیب‌های دیگر می‌تواند کارآیی خود را از دست بدهد. البته با ترمیم آن بینایی فرد تا حدّ زیاد جبران می‌شود. در دهه‌های اخیر چهارگونه تلاش برای ترمیم و درمان قرنیه وجود داشته است: ساخت قرنیه مصنوعی؛ انتقال قرنیه از حیوانات به انسان؛ انتقال قرنیه افراد متوفی به انسان بیمار؛ و بالاخره اصلاح و بازسازی قرنیه بیمار. موفقیت‌های بسیار در هریک از این جنبه‌ها وجود داشته و بشر در آینده نزدیک، در رفع نابینایی از ناحیه قرنیه تا حدّ بسیار توانمند و موفق خواهد شد.
تاریخ تحولات انتقال قرنیه
در طول تاریخ، بشر همواره به احتمال پیوند اعضا و بافتها از فردی به فرد دیگر می‎اندیشیده است. مطالعه کتب طب قدیم بیانگر آن است که پزشکان قدیم نیز از پیوند اعضا بی‎اطلاع نبوده‎اند. در قرن دوم قبل از میلاد جراحان چینی به نام هوآتو و پین چیزو فرضیه پیوند بعضی بافتها و اعضا را ارائه دادند. اما چون شرایط جراحی در آن زمان مناسب نبود، این امر بیشتر به یک افسانه شباهت داشت. داستان کلاسیک پیوند اعضا در مغرب زمین، پر از نمادهای مذهبی است. بر طبق یک داستان پای یک شخص تازه مرده، به طور موفقیت‎آمیز، به شخصی که قبلاً پایش قطع شده بود پیوند زده می‎شد. اولین گزارش‎ها از پیوند اعضاء مثل بینی، گوش و لب، در کتاب سانسکریت هند به نام ساروشروتا شامیتا آمده است. در قرون ۱۱، ۱۲ و ۱۳ میلادی مدارس ایتالیا مهد علم پزشکی بود و طی همان قرون، گاسپارو با نشر گزارشی از روش‎های پیوند ترمیم بینی، گام بلندی در جهت طرح پیوند اعضا برداشت. توجه و گرایش دوباره با پیوند اعضا با تلاش جان هانتر، پدر جراحی تجربی، شروع شد. او به طور موفقیت‎آمیزی اولین دندان آسیای کوچک یک بیمار را، چند ساعت پس از خارج کردن، سر جای خود قرار داد. او گفت تمام مواد زنده اگر در تماس با هم قرار بگیرند به یکدیگر متصل می‎شوند. پس از او، آقای بارونیو در سال ۱۸۰۴ گزارش‎های خود را در مورد پیوند آزاد قطعاتی از پوست در گوسفندان ارائه داد. با وجودی که فواصل زمانی قرار دادن پیوند از چند ثانیه تا چند ساعت متغیر بود، تمام آزمایش‌ها موفقیت‎آمیز بود. هیجده سال بعد دیفنباخ نظریات خودش را در مورد پیوند تجربی و دوباره به وجود آمدن بافتها و به دنبال آنها گزارش کارهای بالینی خود را برای گسترش حوزه پیوند اعضا منتشر کرد. در اوایل سال ۱۸۱۰ میلادی براون سکوارد با بکار بردن شیوه هانتر دم موش را داخل تاج خروس کاشت و تمام بیضه یا قسمتی از بیضه خوکچه هندی جوانی را به سگ‎های پیر پیوند زد.
اولین گزارش قابل اعتماد جراحی پیوند در سال ۱۸۲۳ می‎باشد که جراح آلمانی بانگر، جراحی پلاستیکی را روی بینی زنی با استفاده از گرافت پوستی ران او انجام داد. سال‌های آخر قرن نوزدهم شاهد پدید آمدن پیوند (گرافت) آزاد بود. در سال ۱۸۴۴ قرنیه خوک برای اولین بار توسط کیسان به انسان پیوند زده شد. یک پیوند قرنیه هم در حدود سال ۱۸۸۰ گزارش شده است. البته اکثر موارد پیوندی طی این سال‌ها، غیر موفق بوده است. اولین پیوند موفقیت‎آمیز قرنیه در سال ۱۹۰۶ توسط زیرم در فرانسه صورت پذیرفت. تاریخچه پیوند از آن پس از وضوح بیشتری برخوردار است.
در هرحال پیوند، گذشته طولانی و پرفراز و نشیبی را که با شکست‎های مکرر آمیخته است پشت سر نهاده است؛ اما در حال حاضر پیشرفت در نتایج پیوند اعضایی چون کلیه، کبد، قلب و قرنیه، آنها را به عنوان درمان‎هایی قابل قبول درآورده است و اختلاف نظرات و مخالفت‌های اولیه برطرف شده است.
تاریخچه پیوند اعضاء علاوه بر پیشرفت روش‌ها و تکنیک‎های جراحی، پیشرفت علم ایمونولوژی و شناخت سیستم ایمنی انسان نیز نقش عمده‎ای داشته است و مشارکت مطالعات پایه آزمایشگاهی در این زمینه با تحقیقات بالینی کاربردی، قابل توجه بوده است. در اواخر قرن نوزدهم تحقیقات به سمت زیست‎شناسی پیوند و بررسی علت عدم موفقیت بعضی از پیوندها بین یک گونه با گونه‎های مختلف تغییر جهت داد.
کارهای لیستر در مورد گندزدایی و سترون سازی موجب کاهش موارد عفونت پیوند شد. در سال ۱۸۶۳، فیزیولوژیست فرانسوی، برت اثبات کرد که بافت پیوندی از یک فرد به فرد دیگر دفع می‎شود. چهل سال بعد بیولوژیست آلمانی، جنسن دریافت که دفع پیوند توسط سیستم ایمنی صورت می‎گیرد. طی اوایل قرن بیستم محققینی مانند کارل (جراح فرانسوی) و گوتریه (فیزیولوژیست آمریکایی) تکنیک‎های جراحی مورد نیاز برای انجام پیوند را بهبود بخشیدند؛ اما هنوز هم دفع پیوند یک مشکل اساسی بود. در سال ۱۹۸۵ ایمیونولوژیست فرانسوی، داست، سیستم تطابق بافتی برای تطبیق بافتها را، در جهت به حداقل رسانیدن تفاوت‌های سازگاری بافتی بین دهنده و گیرنده پیوند، کشف نمود. قبل از آن، در سال ۱۹۵۳ دیگسون شواهدی را مبنی بر اینکه واکنش‌های ایمنی در خرگوش توسط اشعه x سرکوب می‎شود، منتشر نموده بود. بر این اساس در سال ۱۹۸۵ به منظور سرکوب دفع پیوند با تابش اشعه، تجربیاتی توسط موروی و همینگر در بیماران پیوند کلیه صورت پذیرفت. تعریف و تعیین پادتن‎ها که از سال ۱۹۵۲ توسط داست شروع شده بود، توسط وان رود و پاین ادامه یافت و روش‌های آزمون پادتن در گیرنده توسط آموس و ترانکی برای جلوگیری از دفع فوق حاد، ابداع شد. مهم‌تر از همه در سال ۱۹۵۹ شوارتز و داشک دریافتند که ۶ـ مرکاپتوپورین باعث سرکوب پاسخ ایمنی نسبت به آلبومین سرم انسانی در خرگوش و پیوند پوستی همگن می‎شود. چندی بعد هیچلیگ و الیون آزاپتوپرین را کشف کردند که سریعاً جایگزین ۶ـ مرکاپتوپرین شد و مصرف آن امروزه هم ادامه دارد (۱، ۱۲). علیرغم آن، پیوند در موارد محدودی انجام می‎شد تا اینکه بیوشیمیست سوئیسی، برل نقش و اثر عمده مهار سیستم ایمنی را در داروی سیکلوسپورین در سال ۱۹۷۲ کشف کرد. این دارو انقلابی در این عرصه بود و با تأیید آن و به بازار آمدن در سال ۱۹۸۳، پیوند را شتاب فراوانتری بخشید. با پیشرفت روش‌های جراحی، مراقبت‎های پس از عمل جراحی، تأسیس بخش‎های مراقبت ویژه، بخش‎های ویژه پیوند، تشکیل تیم‎های مخصوص پیوند و داروهای سرکوبگر ایمنی جدید و تلاش محققان پیوند اعضاء در دو دهه اخیر گام‎های سریعی در این زمینه برداشته شده است. امروزه در بسیاری از مراکز دنیا و حتی در کشورهای در حال توسعه، پیوند کلیه، قلب، کبد و قرنیه مختلف صورت می‎پذیرد.
اولین موفقیت‎ها در امر پیوند، با موجهای اولیه توجهات اخلاقی از سوی عموم مردم و نیز خواص جامعه در مورد طب و علوم مدرن همراه شده است که با توجه به فرهنگ و اعتقادات مردم در جوامع مختلف، بازتابها و نتایج متفاوتی داشته است. از سوی دیگر در همین راستا، تلاش‎ها و مذاکراتی که برای رسانیدن امر پیوند به سطوح دولتی؛ هم در جهت قرار گرفتن در اولویت‎های پژوهشی جوامع و هم در جهت قابل اجراتر شدن پیوند صورت گرفته است، می‎تواند قابل توجه و جالب باشد. مسلماً دولتها در قانونمند نمودن پیوند عضو و بافت، جلوگیری از سوءاستفاده‎ها، حمایت از تهیه درمانهای جدید و تخصیص منابع مالی موردنیاز در این زمینه نقش بی‎بدیل و مؤثری داشته و دارند. آنچه مسلم است اینکه تاریخچه پیوند اعضاء هنوز پایان نیافته است و تاریخ‎نویسان آینده سطور دیگری را در این اولیه بیماری، کاربرد رادیاسیون تمام بدن در دوزهای منقسم و استفاده از داروهای مهار کننده ایمنی جدید نیز در سال‌های بعد به سرعت این امر افزوده است. تا آخر سال ۱۹۹۰ حدود ۴۰ هزار پیوند مغز استخوان در سراسر جهان انجام شده است و در حال حاضر سالانه هزاران پیوند در مراکز مجهز پیوند مغز استخوان، صورت می‎پذیرد. با توجه به ایجاد اندیکاسیون‎های جدید برای پیوند مغز استخوان، روز به روز بر اهمیت این درمان اضافه می‎شود. پیوند سلولهای بنیادی خون محیطی نیز در سال‌های اخیر به عنوان روشی مناسب در درمان بیماران نیازمند مطرح گردیده است که از مرگ‎ومیر و نیز عوارض ناتوان کننده پیوند کاسته است.
اما پیوند قرنیه مهم‎تر و حساس‎تر بوده است. جایگزینی قرنیه کدر توسط قرنیه سالم جزو اولین و موفق‎ترین پیوندها در انسان بوده است. اولین بار کوینسکی در سال ۱۷۸۹ شیشه را جایگزین قرنیه کدر ساخت. ریچارد کیسان اولین کسی بود که در سال ۱۸۴۴ قرنیه خوک را به انسان پیوند زد و بالاخره در قرن بیستم برای اولین بار پیوند موفق قرنیه در سال ۱۹۰۶ توسط زیرم در فرانسه انجام گرفت. در سال‌های ۱۹۳۰ ـ ۱۹۲۰، الشینگ پیوند قرنیه را پایه‎گذاری کرد و سپس در دهه ۱۹۶۰ مکانیسم‎های ایمنی شناختی آن توسط مؤمنی، خدادوست و سیلورستین بررسی گردید. اولین بانک چشم در سال ۱۹۵۳ در آمریکا پایه‎گذاری گردید. در حال حاضر پیوند قرنیه در بسیاری از کشورهای جهان صورت می‎گیرد و مراکز متعددی در این امر فعال می‎باشند. میزان موفقیت در پیوند قرنیه، بر حسب نوع عارضه اولیه، از بالای ۹۰% (مثلاً در کراتوکونوس، اسکاری‎های قرنیه)، تا کمتر از ۵۰% متغیر می‎باشد.
پژوهشگران استرالیایی در سال ۱۹۹۸ نخستین قرنیه مصنوعی را ساختند. اما پژهشگران آمریکایی کار آنان را ادامه دادند و در ۱۹۹۹ موفق به ساخت قرنیه در آزمایشگاه شدند.
تاریخ تحولات پیوند قرنیه در ایران
پیوند اعضا و نیز قرنیه در ایران احتمالاً قدمتی دیرینه دارد؛ چرا که برخی محققان عقیده دارند که ابن سینا برای اولین بار به بخیه اعصاب پرداخته است. همچنین سید اسماعیل جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی ذکر می‎کند که جایگزینی استخوان سگ به جای استخوان شکسته انسان باعث التیام می‎گردد. اما آنچه در بررسی تاریخچه کاملاً واضح است انجام پیوند از دهه ۱۳۱۰ (۱۹۳۰ میلادی) می‎باشد. به نظر می‎رسد با توجه به امکانات و تکنولوژی موجود در کشور، امر پیوند از پیشرفت وضعیت مطلوبی برخوردار باشد که این موضوع بیش از هر چیز، مرهون تلاش و همت خالصانه اساتید و پزشکان در حیطه‎های مختلف می‎باشد. از ۱۳۱۴ش که اولین پیوند قرنیه در بیمارستان فارابی تهران اجرا شد تاکنون تجربه‎های خوبی کسب شده و اساتید علوم پزشکی کشور که بعضاً خود از ارکان امر پیوند بوده‎اند، این تجربیات را مکتوب کرده و چندین عنوان کتاب و مقاله نوشته‎اند. از جمله: دکتر فاضل و دکتر سیم‎فروش (پیوند کلیه)، دکتر ملک‎زاده و دکتر ملک‎حسینی (پیوند کبد)، دکتر جوادی (پیوند قرنیه)، دکتر کریمی (پیوند قلب)، دکتر قوام‎زاده و دکتر بهار (پیوند مغز استخوان) و دکتر سهراب‎پور (پیوند ریه). متونی در این باره نگاشته‎اند. همانند بسیاری از کشورهای اسلامی در ایران نیز صدور فتاوی علماء و مراجع شیعه مبنی بر جواز پیوند نقش مؤثری در پیشرفت پیوند داشته است. تدوین و تصویب قانون پیوند نیز پیشرفتهای حاصله را تسریع نموده است. اما عدم استقبال عمومی از گرفتن عضو پیوندی از جسد هنوز هم موارد پیوند از جسد را نسبت به آمار جهانی و حتی آمار سایر کشورهای اسلامی پایین‎تر نگه داشته است.
در ایران اولین بار پیوند قرنیه چشم در سال ۱۳۱۴ در بیمارستان فارابی تهران توسط پروفسور شمس انجام شد و سپس توسط دکتر پیروز دنبال گردید. در حدود سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ این عمل به صورت امروزی آن توسط دکتر خدادوست در شیراز صورت گرفت. بعد از مدتی وقفه، مجدداً در سال ۱۳۶۰ پیوند قرنیه توسط دکتر سجادی در تهران شروع شد و در حال حاضر این عمل در اکثر مراکز دانشگاهی و برخی مراکز خصوصی انجام می‎شود؛ به گونه‎ای که از سال ۱۳۶۵ به طور رسمی اعزام بیماران نیازمند پیوند قرنیه به خارج از کشور متوقف شده است. شایان ذکر است که با هزینه اعزام به خارج ده بیمار می‎توان یک مرکز چشم‎پزشکی را به طور نسبی تجهیز نمود. در سال ۱۳۸۱ تعداد ۲۵۸۱ مورد پیوند قرنیه در ایران گزارش شده است.
اقدامات و فعالیت‎های جراحان و پزشکان در جهان اسلام
ضرورت پیوند عضو و به ویژه پیوند چشم و قرنیه، موجب شده، در همه کشورهای اسلامی اقداماتی آغاز شود. اما کشورهایی بیشتر کار شده و جلوتر می‎باشند.
عربستان: در فقه عامه این استدلال پذیرفته شده است که تمامی اعمالی که در شرع ممنوع نشده‎اند، لزوماً مشروع هستند. عربستان سعودی، از آن جهت که قوانین و مقررات حاکم نشأت گرفته از فقه عامه است، پیوند اعضاء را که ناشی از منفعتی مشروع می‎باشد و بایستی مانند هر چیز مشروع دیگری مورد ملاحظه قرار گیرد، به رسمیت شناخته است. بنابراین در عربستان هیچ منع شرعی و قانونی برای پیوند اعضاء وجود ندارد. گروه علمای بزرگ عربستان سعودی در سال ۱۹۸۱، با تکیه بر این مهم که پیوند اعضاء مبتنی بر نوعدوستی است و اسلام کلیه اعمال مبتنی بر نوعدوستی اجتماعی را تشویق می‎کند، پیوند اعضاء را جایز اعلام کرده است. مرکز پیوند اعضاء عربستان (SCOT) تمام فعالیت‎های مرتبط با پیوند، شامل آموزش عمومی، قانونگذاری، هماهنگی‎ها و نظارت بر سیستم را بر عهده دارد.
مصر: قانون شماره ۱۰۳ مصر در سال ۱۹۶۲ که جایگزین قانون شماره ۲۷۴ سال ۱۹۵۹ گردید در مورد انستیتوی بانک چشم می‎باشد که پیوند چشم را مجاز دانسته است و اصول پیوند چشم را که به روش زیر پیوند می‎زنند تعیین کرده است.
الف. چشمان اشخاصی که به طور خیرخواهانه یا با وصیت‎نامه چشم خود را اهداء می‎کنند.
ب. چشمان اشخاصی که قربانی تصادف شده‎اند.
ج. چشمان اشخاصی که محکوم به مرگ هستند.
د. چشمان اشخاصی که شناخته نشده‎اند.
این قانون تأکید می‎نماید که پیوند باید در بیمارستانی که استطاعت ایجاد بانک اعضاء را دارد، انجام شود. قانون تصریح دارد که رضایت اهداء کننده باید کتبی و اهداء کننده عضو باید دارای اهلیت قانونی باشد، و اگر قابلیت این کار را ندارد کافی است قیم او رضایت خود را اعلام نماید. از دیدگاه حقوقدانان و علمای دانشگاه الازهر، متنی که از منابع حقوق اسلام استخراج و مانعی بر سر راه پیوند اعضا ایجاد نماید تا آنجا که از آیات قرآن و سنت نبوی استنباط می‎شود، نقل نشده است. بر اساس اصول شناخته شده، حقوق اسلام همه قوانینی که ممنوع نشده‎اند را لزوماً مشروع می‎داند، و از آن جهت که کلیه اعمالی که نفعی مشروع برای انسان‌ها دارند الزاماً توسط شارع مقدس به رسمیت شناخته شده‎اند، و اسلام کلیه اعمال مبتنی بر نوع‎دوستی را تشویق می‎کند، بنابراین با توجه به اعلان دانشگاه اسلامی الازهر در سال ۱۹۷۷، پیوند اعضاء مشروع شناخته شده است.
کویت: قانون شماره ۳۰ مصوب آوریل ۱۹۷۲ کویت، انستیتوی بانک چشم، پیوند قرنیه چشم را طبق شرایط مشابه آنچه که در قانون مصر قید شده است مجاز می‎داند (ماده ۲). قانون شماره ۳ مربوط به سال ۱۹۸۳ مقرر می‎دارد پیوند رگها، نبایستی به نفع شخص بیمار انجام شود مگر در جایی که مصلحت درمانی برای نجات جان شخص مورد درمان باشد. این قانون بر رضایت اهداء کننده و اینکه سن وی نبایستی کمتر از ۱۸ سال باشد تصریح دارد. اهداء رگ باید به صورت خیراندیشانه صورت گیرد.
سوریه: قانون ۲۳ اوت ۱۹۷۲ سوریه پیوند اعضاء را مجاز دانسته است. طبق ماده اول قانون مذکور در بیمارستان، رئیس بخش و در سازمان، کسی که توسط وزیر بهداشت تعیین می‎گردد، می‎تواند هر عضو یا قسمتی از یک عضو، مانند چشم و رگ‎های بدن یک بیمار را که لازم بداند، پیوند بزند. این قانون شرایط زیر را جهت مشروعیت دادن به آن تصریح می‎کند.
پیوند نباید از عضوی از اعضاء اهداء کننده برداشته شود که برای ادامه زندگی او لازم ‎باشد، مگر اینکه او با این عمل موافقت نماید.
مسائل حقوقی
دیدگاه‎های فقیهان و حقوقدانان در زمینه مشروعیت پیوند قرنیه یا عدم مشروعیت آن در این بخش پیگیری می‌شود. پیوند قرنیه و حتی پیوند اعضا از مسائل مستحدثه است و مسائل آن مربوط به دوره جدید است. یعنی با توسعه و رشد دانش پزشکی، توانایی پیوند زدن اعضاء انسان هموار شد.
به منظور قانونمند کردن مسأله پیوند قرنیه در چند سال اخیر مساعی چندی صورت گرفته که یکی از آنها تشکیل شورای عالی پیوند اعضا با مشارکت متخصصان و مسئولان مربوط بوده است. یکی از مهم‌ترین وظایف شورای عالی پیوند اعضا مشخص کردن جنبه‎های شرعی و قانونی آن است. لایحه قانونی پیوند اعضا در سال ۱۳۷۴ توسط دولت تهیه و به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده بود ولی به دلایلی از دستور کار مجلس خارج شد. عدم وجود قانون پیوند قرنیه مشکلاتی را به همراه داشت. مهم‎ترین سئوال این بود که اگر در نتیجه پیوند اعضاء شکایتی علیه پزشک یا پزشکان و تیم جراحی طرح می‎شد آیا با استناد به قوانین و مقررات جاری موضوع قابل رسیدگی است؟ به عبارتی، چنانچه فرضاً اولیای متوفای مبتلا به مرگ مغزی که پس از استقرار مرگ مغزی، قلب وی به بدن انسان نیازمندی پیوند زده شده بود، شکایتی علیه پزشک معالج یا تیم جراحی طرح می‎نمودند، آیا این پرونده با استناد به قوانین و مقررات جاری قابل رسیدگی بود؟ آیا با استناد به فتاوی فقها مبنی بر جواز پیوند عضو و مشخصاً پیوند قرنیه صدور حکم دعوی ممکن بود؟ و یا اینکه جمع این دو می‎توانست پزشک یا تیم جراحی را از مسئولیت مبری سازد؟ بدون تردید وجود یا عدم وجود وصیت متوفی، نظر کارشناسی کمیسیون تخصصی پزشکی قانونی در احراز استقرار مرگ مغزی و… در برائت ذمه طبیب مؤثر است.
ظاهراً از مواد ۵۹، ۶۰ و تبصره ۳ ماده ۲۵۹ و مواد ۳۱۹، ۳۲۳ و ۱۶ قانون مجازات اسلامی و سایر قوانین و مقررات مربوطه چنین مستفاد می‎گردد که در صورتی که در این گونه موارد، عمل جراحی مشروع باشد و کلیه موازین فنی و علمی و قانونی مراعات شده باشد و مدارک بازمانده از متوفی تصریحاً بر رضایت او به اهدا عضو پیوندی دلالت کند، پزشک معالج مبری از مسئولیت شناخته می‎شود. لیکن در این باب چند نکته قابل تأمل بود:
۱- از دیدگاه قانونگذار اساساً عمل جراحی و طبی در صورتی می‎تواند فاقد وصف مجرمانه باشد که شرایطی احراز گردد؛ از جمله این شرایط، مشروعیت عمل جراحی، رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی است که در آنها شرایط اهدا کننده عضو در نظر گرفته شده است. از مواد ۵۹ و ۶۰ قانون مجازات اسلامی نیز چنین مستفاد می‎گردد که تأکید قانونگذار بر ضرورت عمل طبی و جراحی روی بیمار است نه شخص ثالث (دهنده عضو) ضمن اینکه عمل مشروع نیز تعریف نشده است.
۲- هرچند به موجب اصل ۱۶۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی و ماده ۸ قانون تشکیل دادگاههای عمومی و انقلاب قاضی مکلف است در قوانین مدون شده حکم هر دعوی را بیابد و نمی‎تواند به بهانه سکوت، نقص، اجمال و تعارض قوانین از رسیدگی و صدور حکم امتناع ورزد و در این صورت می‎بایست با استناد به فتاوی معتبر اسلامی حکم هر دعوی را بیابد. ولی در خصوص موضوع پیوند اعضا که از مسائل مستحدثه می‎باشد و قانون به صراحت تعیین تکلیف نکرده است، در صورت شکایت، به نظر می‎رسد ظاهراً قاضی می‎بایست منابع معتبر اسلامی یا فتاوی معتبر را در رسیدگی معیار قرار دهد. در شرایط فعلی که فتاوی حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری از جمله فتاوی معتبر محسوب می‎گردند و می‎توانند در صدور حکم مورد استناد قضات قرار گیرند، لیکن نظر اکثر قضات و حقوقدانان بر این است که با توجه به اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‎ها که در قانون اساسی مورد تأکید واضعین آن قرار گرفته، استدلال مذکور منصرف از دعاوی کیفری است و صرفاً در دعاوی مدنی قابل اجرا می‎باشد. بدین ترتیب این راه‎حل نیز نمی‎توانست مشکل خلأ قانونی را در این خصوص برطرف نماید. با استناد به نظر این دسته از قضات و حقوقدانان و اینکه پیوند اعضا در مورد دهنده عضو پیوندی ضرورت ندارد و مستفاد از مواد یاد شده، پیوند اعضا جرم و قابل رسیدگی کیفری بود.
۳- حکم مواد ۵۹، ۶۰، ۲۹۵، ۳۱۹، ۳۲۲ و ۶۱۶ قانون مجازات اسلامی بر ضرورت انجام عمل جراحی و طبی و معالجه بیمار تأکید دارد نه پیوند اعضا و برداشتن عضوی از اعضای بدن بیمار مبتلا به مرگ مغزی یا دهنده عضو. بدون تردید قاضی محکمه در مقام رسیدگی می‎بایست قانون جزا را تفسیر مصیق نموده و نمی‎توانست عمل جراحی و طبی را به پیوند اعضا تسری دهد در صورتی که عمل پیوند اعضا را در زمره اعمال جراحی و طبی فرض کنیم به این اعتبار که مقدمه پیوند اعضا عمل جراحی روی دهنده عضو است حداقل در مورد دهنده عضو این بیان محل تردید است. در خصوص مشروعیت و ضرورت پیوند با توجه به مفاد بند ۲ ماده ۵۹ قانون مجازات اسلامی و مفهوم مخالف آن، ملاک قانونی در دست نبود. فلذا به نظر می‎رسید با توجه به اینکه عالمان دینی پیوند اعضا را در صورتی که حیات انسان دیگری متوقف بر آن باشد جایز شمرده‎اند، لازم و ضروری باشد که قانونگذار ایرانی ابعاد مختلف پیوند اعضا را مورد بررسی قرار داده و به تصویب لایحه قانونی آن همت گمارد. افزایش آگاهی عمومی در تدوین قانون نقش زیادی داشته است.
باید به این نکته توجه داشت که در امر پیوند اعضا، از مرحله تصویب تا اجرای وسیع آن در جامعه، فاصله کمی نمی‎باشد. توجه به مسأله آگاهی عمومی مسأله مهمی است. به نظر می‎رسد بالا بردن سطح آگاهی عمومی ضروری است. هرچه سطح آگاهی افراد در زمینه‎ای بالاتر برود بهتر می‎توان در جهت حل آن مسأله برخورد نمود زیرا جهل به مسأله باعث می‎شود که افراد در برخورد و تصمیم‎گیری با آن با دودلی و نسنجیده عمل کنند. مسأله پیوند اعضا و مشخصاً پیوند قرنیه و مرگ مغزی مسأله جدید است و هنوز در میان مردم به درستی جا نیفتاده و خیلی از افراد به مثله شدن جسدشان بعد از مرگ به منظور پیوند اعضا رضایت نمی‎دهند، بنابراین علما، فقها و دانشمندان و همچنین دستگاه‎های ارتباط جمعی در این زمینه رسالت عظیمی دارند.
اگر بهترین قوانین تدوین و تصویب شود و مراجع و فقیهان بر مشروعیت آن فتوا دهند، اما مردم آگاهی و شناخت لازم را نسبت به ضرورت این موضوع نداشته باشند، قطعاً با شکست مواجه خواهد شد.

دیدگاه بعضی فقهاء و مراجع تقلید
آیت اللّه العظمی سیستانی ساکن نجف اشرف درباره پیوندآرایی دارد که بعضی از آنها چنین است:

* جایز است عضوی از اعضای یک حیوان و حتی سگ و خوک را به بدن انسان پیوند بزنند و بر آن عضو پیوندی آثار و احکام بدن خود انسان مترتب است. یعنی: آن، پاک است و نماز با آن جایز می‌باشد. بعد از آن که حیات در آن عضو حلول کرده باشد، و عضو بدن انسان به حساب آید.

* به عقیده بعضی، مرگ مغز برابر با مرگ انسان است، هر چند که نبض او بزند اما پس از مدتی نبض هم می‌ایستد ـ آنگونه که پزشکان می‌گویند ـ آیا چنان انسانی مرده حساب می‌شود و یا باید نبض از حرکت باز ایستد؟
ـ در صدق عنوان «مرده» که موضوع عده‌ای از احکام شرعی است، نظر عرف شرط است که او را مرده نامند و در فرض سؤال چنین نیست.

* در دانش ژنتیک برخی دانشمندان مدعی‌اند که می‌توانند نوع انسان را به واسطه تغییر ژنها و تأثیر بر آنها، زیباتر کنند. اولاً: زشتی صورت را برطرف می‌کنند و ثانیاً به جای آن، زیبایی قرار می‌دهند و ثالثاً: هر دو کار را انجام می‌دهند. آیا دانشمندان حق چنین کاری را دارند و آیا مسلمان حق دارد به پزشک اجازه دهد که ژن‌های ارثی را، زیبا سازد؟
ـ اگر مشکل جانبی نداشته باشد چنان عملی در حد ذات خود بلامانع است.

* برخی اداره‌ها (پزشکی قانونی) در مواردی می‌خواهند جنازه‌ای را برای فهم علت مرگ و یا قتل، تشریح کنند آیا چنین اجازه‌ای هست یا نه و چه موقعی جایز نمی‌باشد؟
ـ ولیّ میّت، نمی‌تواند به تشریح جنازه مرده‌ای برای مقصد یاد شده، اجازه دهد. و در صورت امکان، باید از آن جلوگیری به عمل آورد.

* هدیه کردن کلیه مثلاً از آدمی زنده برای زنده دیگر و یا با وصیت مرده‌ای برای زنده اعم از مسلمان برای کافر و یا به عکس، جایز است؟ و آیا فرقی میان اعضاء هدیه شده وجود دارد؟
ـ بخشیدن عضوی از شخص زنده برای زنده دیگر و پیوند آن به بدن دیگری اگر او را با خطر جدی رو به رو نکند مانعی ندارد مانند آنکه شخصی که کلیه دیگرش سالم است و کار می‌کند کلیه دومش را به بیمار کلیوی اهدا کند. و همچنین بریدن عضوی از اندام مرده با وصیت او و پیوند دادن آن به شخص دیگر هر گاه میّت، مسلمان و یا در حکم مسلمان نباشد باز مانعی ندارد. زیرا نجات یک انسان مسلمان موقوف به آن است، و اما در غیر این دو صورت در نفوذ وصیٌت و در صحت آن و در جواز قطع عضوی از وی، اشکال هست اما به هر حال اگر طبق وصیت عضوی بریده شد برای قطع کننده آن، دیه واجب نمی‌شود.

* اگر عضوی را از بدن ملحدی به بدن مسلمانی پیوند بزنند آیا پس از عمل پیوند و بعد از آنکه عضو بدن مسلمان شد، آن عضو پاک است؟
ـ عضوی که از بدن زنده جدا می‌شود بدون فرق میان مسلمان و غیر مسلمان نجس است و پس از آنکه جزیی از بدن مسلمان و یا کسی که در حکم مسلمان است، گردید و روح درآن حلول کرد محکوم به طهارت و پاکی است.

* قطع عضو مسلمان مرده، مانند چشم و دستش برای پیوند زدن به بدن زنده جایز نیست، و اگر کسی چنین کند، بر او دیه لازم می‌آید. و دفن آن عضو قطع شده واجب است، ولی اگر پیوند زد و عضو زنده‌ای از بدن شد، قطع آن واجب نیست.

* اگر حفظِ زندگی مسلمانی، بر قطع عضوی از اعضای بدن مسلمان مرده متوقف باشد، قطع آن جایز است. لکن بر قطع کننده دیه لازم می‌آید و هرگاه این عضو به بدن زنده پیوند زده شود، جزو آن به شمار می‌رود و احکام بدن زنده بر آن جاری می‌شود.

* برداشتن بخشی از بدن انسان زنده برای پیوند زدن در صورتی که قطع آن زیان مهمی داشته باشد مانند چشم و دست و امثال آنها جایز نیست، ولی اگر زیان مهمی نداشته باشد مانند قطعه‌ای از پوست یا نخاع یا یک کلیه در صورت سالم بودن کلیه دیگر با فرض رضایت صاحبش جایز است اگر کودک یا دیوانه نباشد وگرنه به هیچ‌وجه جایز نیست و هرگاه قطع آن جایز بود گرفتن پولی به ازای آن نیز جایز است.

* بریدن عضوی از بدن کافر مرده‌ای که خونش محترم نیست و یا مشکوک الحال است، برای پیوند زدن به بدن مسلمان جایز است، و پس از آن احکام بدن مسلمان بر آن جاری می‌شود؛ زیرا جزئی از بدن او به شمار می‌رود. همچنین پیوند زدن عضوی از اعضای بدن حیوان نجس العین مانند سگ به بدن مسلمان اشکالی ندارد، و احکام بدن مسلمان بر آن جاری می‌گردد، و به دلیل آنکه جزئی از بدن شخص زنده به شمار می‌رود و زندگی در آن جریان یافته است، احکام بدن مسلمان بر آن مترتب می‌شود.
آیت اللّه سید روح اللّه خمینی و آیت الله سید علی خامنه‌ای در مقام افتاء، بر عدم مشکل شرعی در خرید و فروش یا هدیه و انتقال اعضاء افراد دارای مرگ مغزی فتوا داده‌اند به همین دلیل راه هموار شد تا مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۸، لایحه پیوند اعضاء و مرگ مغزی را به شورا بگذارد. پس از بررسی‌های فراوان این لایحه به تصویب رسید.

مآخذ
پیوند اعضاء، باقر لاریجانی، تهران، ۱۳۸۲، ص ۷۱-۷۲؛ پیوند اعضاء، باقر لاریجانی، تهران، ۱۳۸۲؛ آقاخانی حاجی آقا، داود، پیوند اعضا و مرگ مغزی از نظر اخلاق پزشکی و معارف اسلامی، پایان‎نامه دکترای عمومی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران، استاد راهنما دکتر باقر لاریجانی، سال تحصیلی ۱۳۷۴ـ ۱۳۷۵؛ پیوند اعضاء، باقر لاریجانی، تهران، انتشارات برای فردا، ۱۳۸۲، ص ۳۷۹ـ۴۳۱؛ توضیح المسائل با تجدید نظر و اضافات و اصلاحات، مطابق با فتاوی حضرت آیت اللّه العظمی آقای حاج سید علی حسینی سیستانی، دفتر حضرت آیت اللّه العظمی سیستانی، قم، چاپ سی و یکم، ۱۴۳۵ق؛ رحمانی، محمد، «نگاهی به مبانی فقهی پیوند اعضاء در فتاوای مقام معظم رهبری»، فصلنامه پژوهش و حوزه، سال ۱۳۸۰، ش۵؛ فقه برای غرب نشینان، مطابق با فتاوای حضرت آیت اللّه العظمی سیستانی، عبدالهادی محمدتقی حکیم، ترجمه سید ابراهیم سید علوی، دفتر حضرت آیت اللّه العظمی سیستانی، قم، چاپ دوم، ۱۳۸۲؛ نظری توکلی، سعید، پیوند اعضا در فقه اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۱؛ دانشنامه دانش گستر، ج۱۲، ص ۳۲۸-۳۲۹.

Asbell PA, Ahmad SM, ”New techniques in corneal transplant”, Rev Ophtalmol 2002; 9 (5); revophth.com; Banerjee S, Dick AD, “Recent developments in the pharmacological treatment and prevention of corneal graft rejection”, Expert Opin Invest Drugs 2003; 12 (1): 29-37.
Williams KA, Sawyer MA, “White, MA, Mahmood MI, Coster DJ, et al: Report from the Australia corneal graft Registry”, Transplantation Procedures. Vol 21, No, 1 Feb, 1989, P: 3742-44; “Khodadoust A. Iran and the scourge of preventable blindness”, Rev ophthalmology 2002; 9 (10); “Gan LA. Corneal transplantation. In: Flye MW. Atlas of organ transplantation”, Philadelphia: Saunders, 1995, P. 355-62; Beers MH, Berkow R (eds), Merck manual diagnosis and therapy: corneal transplantation, Merck & CO, 17 th edition, 1999; www.merck.com.