تاریخ درمان معلولیت در ایران

توان ‏‏نامه
فصلنامه مطالعاتی و اطلاع ‏رسانی ویژه معلولیت و توانمندسازی
Quarterly of Studies and Information Specially Disabled and Empowerment

شماره ۴-۵، بهار و تابستان ۱۳۹۵، ۱۲۸ صفحه
با تحقیقات ویژه: جامعه‌سازی جبار باغچه‌بان؛ کتاب معلولیتی؛ معلولیت در افغانستان
(Jabbar baghche ban’s Sociology, Book for Disabled People, Disability in Afghanistan)
دریافت کامل مجله: PDF، ۵ MB

تاریخ درمان معلولیت در ایران

گروه پژوهشی دفتر فرهنگ معلولین

اشاره
در گذشته بسیاری از کودکان بر اثر آبله، بینایی خود را از دست می‌دادند، یا آبله موجب از دست دادن بافت‌های حرکتی دست و پا و گردن می‌شد و مبتلا به معلولیت حرکتی می‌شدند؛ پشه مالاریا آسیب‌هایی به شنوایی، بینایی، حرکت اندام‌ها وارد می‌آورد و خلاصه عوامل متعدد وجود داشت و موجب بروز و پیدایش انواع معلولیت‌ها در شهرها و روستاها می‌شد. تا اینکه با پیشرفت پزشکی، عده‌ای از اطباء به فکر درمان معلولیت‌ها یا پیشگیری از معلولیت‌ها افتادند و اقدامات در این حوزه با جدیت آغاز و تداوم یافت.
متأسفانه در این باره تحقیقاتی سراغ نداریم؛ تاریخ بیماری‌های منجر به معلولیت و عوامل مختلف معلولیت زا در ایران تدوین نشده و نیز تاریخ تحولات درمان معلولیت، دستاوردهای پزشکان و موفقیت‌های آنان در هر دوره تحقیق نشده است. از این‌رو تاریخ پیشین معلولیت و درمان معلولیت برای پژوهشگران، معلولین و مدیریت درمان در ایران ناشناخته است.
چند سال است درصدد تدوین مقالات و تألیف کتاب در این باره هستیم؛ اما به رغم تماس‌ها، درخواست‌ها و تلاش‌های بسیار موفق نشده‌ایم. اخیراً به این نتیجه رسیدیم، سکوت کاری حلّ نمی‌کند و باید پژوهش در این حوزه را از نقطه‌ای آغاز کنیم. به این دلیل مقاله حاضر تدوین شد. خود اذعان داریم که کامل نیست و از اشخاصی که سند یا مطلبی در این باره دارند خواهشمندیم ما را یاری دهند و برای مجله بفرستند.

نخستین آشنایی‌ها
پیشرفت‌های اروپا از سده دهم و یازدهم قمری آغاز شد و ایرانیان از طریق مسافرت به کشورهای اروپایی، یا از طریق سفیران دولتی یا هیئت‌های تجاری و سیاسی اعزامی به کشورهای اروپایی، آشنایی ملت ایران با غرب شروع شد.
در زمان سلطان محمد خدابنده صفوی (۹۸۵- ۹۹۶ق) سفیری به فرمان فیلیپ دوم پادشاه اسپانیا به ایران آمد. کشیشی همراهش بود که فارسی می‌دانست. پادشاه از او خواست به پسرش ریاضی و نجوم درس دهد. (تاریخ جامع ایران، ج۱۷، قسمت ۵، ص۴۶۱.)
اما وضعیت آموزش و تحصیل بهداشت و طب مثل سابق بود تا اینکه در دوره قاجاریه، حوادثی مثل شکست‌های ایران از روسیه در چند جنگ و جدا شدن بخش‌هایی از ایران مسئولین و رهبران ایران را متقاعد کرد تا نظام سیاسی و فرهنگی را اصلاح کنند. و کم کم این بحث مطرح شد که افرادی به اروپا اعزام شوند و با اعزام‌های مکرر دانش‌ دارو و درمان و پیشگیری در ایران به تدریج متحول گردید.
عباس میرزا (۱۱۶۸- ۱۲۱۲ق) ولیعهد فتحعلی شاه قاجار در ملاقات با یکی از سران فرانسه از او خواست سالانه تعدادی از جوانان ایرانی به پاریس اعزام و به تحصیل علوم جدید بپردازند. نخستین دانشجویی که از این طریق اعزام شد، میرزا مسعود نام داشت و بعدها به حاجی میرزا مسعود ابشلقی معروف شد و به وزارت امور خارجه رسید.
سپس دو جوان به نام‌های محمدکاظم پسر نقاش باشی عباس میرزا و حاجی بابای افشار در ۱۸۱۱م به لندن اعزام شدند. اما محمدکاظم هجده ماه بعد به مرض سل در لندن درگذشت و حاجی بابا افشار پس از پنج سال تحصیل در رشته طب به ایران بازگشت و به منصب حکیم باشی منصوب شد.
حکیم باشی منصبی بود که در دوره قاجاریه و پیش از آن در ایران وجود داشت و توسط پادشاه یا مقامات ارشد حکومتی تعیین می‌شد. وظیفه حکیم باشی نظارت بر درمان و طبابت و کار پزشکان بود.
اولین حکیم باشی که در غرب تحصیل کرد و با دانش روز پزشکی آشنا شده بود، همین حاجی بابا افشار بود.
مجدداً در سال ۱۲۳۰ق/ ۱۸۱۵م عباس میرزا، پنج تن دیگر را به لندن برای تحصیل فرستاد. یکی از اینها به نام میرزا جعفر در رشته شیمی یا پزشکی قرار شد تحصیل کند. پس از این اعزام و تحصیل افراد در رشته داروسازی و پزشکی در اروپا، ترکیه و روسیه ادامه یافت و این اولین آشنایی ایرانیان با دانش جدید طبابت و داروسازی بود.

نقش دارالفنون
مدرسه دارالفنون نخستین مرکز آموزشی مدرن بود که به همت میرزا تقی خان امیرکبیر در مقر دارالخلافه نباشد. ناصرالدین شاه تأسیس دارالفنون را به شرطی قبول کرد که فقط به آموزش امور نظامی و طب بپردازد. در واقع طب هم برای استفاده در مراکز نظامی بود. اما پیش از تکمیل ساختمان دارالفنون و آغاز رسمی آن، امیرکبیر اجازه گشایش رشته‌های آواسازی، مهندسی و جراحی را از شاه گرفت. پس از افتتاح مدرسه، یاکوب ادوارد پولاک به عنوان رشته جراحی و طب فعالیت داشت. بعداً محمد جعفرخان فرزند محمود خان ملک‌الشعراء معلم طب و طبیعیات شد. با تأسیس وزارت علوم و به وزارت رسیدن اعتضادالسلطنة، اداره دارالفنون به وزیر علوم رسید و اعتبار بیشتر پیدا کرد. به درخواست اعتضادالسلطنة، بیمارستانی وابسته به دارالفنون برای آموزش دانشجویان رشته پزشکی تشکیل شد. اهمیت طب در نظر حاکمیت آنچنان بود که از ابتدای تأسیس دارالفنون تا ۱۳۱۸ فقط فارغ التحصیلان رشته طب گواهینامه دریافت می‌کردند.
از جمله مشکلات رشته طب در ایران و در دارالفنون، تشریح و کالبد شکافی بود. چون به فقیهان و مراجع تقلید اجازه نمی‌دادند جسد مسلمان تشریح شود. بدون تشریح هم کار آموزش مختل بود؛ در این بین چند تن از خارجیان مستقر در دارالفنون فوت کردندو جسد آنان جهت تشریح تحویل شد.
مشکلات درمانی مردم و فراگیری برخی امراض موجب شد که در ۱۲۹۸ق انجمنی با حضور پزشکان ایرانی و خارجی در دارالفنون به نام «مجلس حافظ الصحه» تشکیل شود. اولین اقدام این مجلس پیشگیری برای امراض واگیردار بود. در اولین جلسه که در ۲۶ ربیع الثانی همان سال برگزار شد، اعضاء تصمیماتی درباره پیشگیری از بیماری طاعون گرفتند. چون طاعون در عراق شایع شده و عده بسیار را کشته بود و بیم آن می‌رفت که از طریق زوار به ایران هم منتقل گردد. این اولین اقدام در تاریخ ایران برای پیشگیری بود.
تدریس و آموزش در دارالفنون نیاز به منابع درسی داشت. در زمینه طب، کتابی توسط پولاک معلم طب به نام تشریح بدن انسان توسط انتشارات دارالفنون منتشر گردید. اصل این اثر به زبان فرانسه است و محمدحسین افشار آن را به فارسی برگرداند. پولاک کتاب دیگری به نام زبدة الحکمة تألیف و توسط حکیم الممالک ترجمه و در دارالفنون منتشر گردید.
مراکز «حفظ الصحه» در شهرهای بزرگ دایر شد و پزشکان مجرب در هر شهر به نام حافظ الصحه مشغول شدند. به منظور آشنایی با کار این مراکز آموزشی از اصفهان را می‌آورم.
شیوع آبله در اصفهان: اعلان از اداره حافظ الصحه
سرایت این مرض به واسطه ماده مخصوصی است که ممکن است به واسطه تنفس وارد بدن شده و یا آنکه به واسطه تماس شخص سالم با شخصی که مبتلای به این مرض است عارض گردد … این مرض در فصل بهار و تابستان بروز می‌نماید … چندی است در دارالسلطنه اصفهان این مرض بروز نموده است بهتر آن است که قبل از آنکه شیوعی پیدا نماید آبله اطفال را کوبید که چندین فایده دارد: اولاً آنکه مانع از شیوع این مرض خواهند شد. ثانیاً از بعضی آفات که نتیجه این مرض است محفوظ خواهند بود. ثانیاً مدتی مشغول پرستاری مریض نخواهند شد [چند سال است که به دستور شاه کوبیدن آبله توسط مأمورین مخصوص انجام می‌شود بنده حافظ الصحه] از صبح تا ظهر در مریض خانه مبارک فتح آباد واقع در چهارباغ در جنب مدرسه مجاناً آبله اطفال را می‌کوبم و همه کس می‌تواند طفل خود را در آن محل حاضر نماید. به علاوه همه قسم اعمال جراحی و طبابتی در این محل کرده می‌شود.

پیشرفت پزشکی جدید
پزشکی جدید در ایران از دوره قاجار مورد توجه قرار گرفت. چند پزشک انگلیسی در دربار فتحعلی شاه، محمدشاه و عباس میرزا ولیعهد به طبابت اشتغال داشتند. در بین نخستین دانشجویانی که به منظور آموزش علوم جدید به اروپا رهسپار گشتند، چند تن دانشجوی پزشکی وجود داشتند. میرزا رضا مهندس باشی، میرزا بابا افشار، بهرام خان، ملا محمد قبلی معروف به حکیم قبلی از این شمارند. او نخستین رساله پزشکی جدید با عنوان رساله در تعلیم آبله زدن را به فارسی ترجمه کرد. پیش از تأسیس دارالفنون دکتر کلوکه به امر ناصرالدین شاه در خانه شخصی خود جراحی و طب جدید تدریس می‌کرد.
برخی از دانش آموختگان پزشکی در دارالفنون برای تکمیل تحصیلات خود به فرانسه اعزام می‌شدند. از مهم‌ترین مدرسان مدرسه دارالفنون در زمینه پزشکی ادوارد یاکوب پولاک است. از پولاک آثاری در زمینه تشریح، جراحی و چشم پزشکی به فارسی ترجمه شده است. دکتر طولوزان پزشک خاص ناصرالدین شاه که آثاری از او به فارسی ترجمه شده است و دکتر فوریه که مدت سه سال در ایران بود و دکتر شنیدر که تا سال ۱۹۰۷م در ایران اقامت داشت از جمله پزشکانی بودند که در مدرسه دارالفنون تدریس می‌کردند. برخی از فارغ‌التحصیلان پزشکی دارالفنون نیز در همین مدرسه به آموزش پزشکی پرداختند. میرزا رضا دکتر، میرزا علی رئیس الاطباء، نظام الحکما و دکتر حیدر میرزا از این شمارند. میرزا زین‌العابدین خان ادهم معروف به لقمان الممالک که پس از پایان تحصیلات در دارالفنون به پاریس رفته در آنجا تحصیلات پزشکی خود را کامل کرده بود، به سال ۱۳۲۴ق/ ۱۲۸۶ش در تبریز مدرسه لقمانیه یا دارالتربیت را تأسیس کرد که در آن مقدمات طب، علوم طبیعی و داروسازی تدریس می‌شد. برای فارغ‌التحصیلان دارالفنون مریض‌خانه‌ای احداث شد تا دوره کارآموزی را در آن بگذرانند. «مریض‌خانه دولتی» که امروزه بیمارستان سینا نام دارد، نخستین بیمارستان مدرن تهران به شمار می‌رود. گزارش نخستین جراحی‌های پزشکان دارالفنون در روزنامه‌ها منتشر می‌شد. برخی از پزشکان سنتی، آموزش پزشکی در دارالفنون را به دیده تأیید نمی‌نگریستند. مهم‌ترین مخالف آموزش پزشکی در دارالفنون حاج میرزا بابای شیرازی ملقب به ملک الاطباء بود. رئیس مدرسه در واکنش، از میرزا احمد طبیب کاشانی درخواست کرد در این مدرسه طب سنتی تدریس کند. همچنین در میان دانشجویان نیز کسانی بودند که دوره طب سنتی را دیده بودند.
میرزا سید علی که خود در دارالفنون به تحصیل می‌پرداخت، برای شاگردان مدرسه کتاب شرح نفیسی را تدریس می‌کرد. در سال ۱۲۹۷ش رشته طب از مدرسه دارالفنون جدا شد و به صورت مدرسه عالی طب در محل جداگانه‌ای شروع به فعالیت کرد. در سال‌های ۱۳۰۱ و ۱۳۰۷ش بخش داروسازی و دندانسازی به این مدرسه افزوده شد و در نهایت به سال ۱۳۱۳ش با تأسیس دانشگاه‌ تهران مدرسه عالی طب به صورت یکی از دانشکده‌های دانشگاه‌های دانشگاه تهران درآمد.

پزشکی و معلولیت
تجارب و دستاوردهای درمان معلولیت؛ نیز تاریخ تحولات درمان معلولیت‌ها به طور کامل و جامع ضبط و ثبت نشده و اکنون به دست ما نرسیده است. در این دوره هم اگر تلاش برای جمع‌آوری اطلاعات نشود، آیندگان تحولات و پیشرفت‌های این دوره را ندارند. اما فقدان گزارش‌های پزشکی در عرصه معلولیت اگر جمع‌آوری نشود و تاریخ تحولات و شناسایی عوامل معلولیت و چگونه درمان و روش‌های پیشگیری تدوین نگردد. در واقع این تجارب منتقل نخواهد شد. عدم انتقال، پیامدهای منفی بسیاری در پی خواهد داشت.

تحولات و پیشرفت‌های جدید
اکنون می‌پردازیم به پیشرفت دانش پزشکی در دوره جدید و درمان اساسی برخی از معلولیت‌ها مثل فلج اطفال.
فَلَج paralysis
از دست دادن حرکات ارادی به سبب نرسیدن تکان‌های عصبی به عضلات مبتلا. این حالت ممکن است در هر بیماری دستگاه عصبی، مثل آسیب دیدگی مغز یا نخاع، فلج اطفال، سکته مغزی و بیماری‌های پیشرونده‌ای مثل تومورها و مولیپتل اسکلروز (تصلب متعدد)، پدید آید. در فلج، گاه اختلال اعصاب حسی نیز مشاهده می‌شود که منجر به بی حسی هم می‌شود فلج نوزادان نام قدیمی بیماری فلج اطفال، و فلج آژیتان نام دیگر بیماری پارکینسون است.
فلج آژیتان ← پارکینسون، بیماری

فَلَج اطفال Polimyelitis
نوعی بیماری ویروسی حاد، علایم آن از بیماری خفیف گذرا تا فلج بسیاری از ماهیچه‌های ارادی متغیر است. این بیماری به صورت تک گیر یا همه گیر دیده می‌شود. کودکان و بالغان جوان بیش از سایر گروه‌های سنی به این بیماری حساسیت دارند. ویروس فلج اطفال از راه حلق وارد بدن شده، از راه دستگاه گوارش وارد خون و لنف می‌شود و از این طریق در همه نقاط بدن پخش، و در نهایت به دستگاه عصبی مرکزی وارد می‌شود. علایم اولیه بیماری عبارت‌اند از تب، سردرد خفیف، گلو درد، تهوع، اسهال، استفراغ، بی‌قراری، و خواب آلودگی. بیش از ۸۰ درصد از مبتلایان پس از سه تا چهار روز بدون هیچ عارضه‌ای بهبود می‌یابند. در نوع شدید بیماری، فرد تحریک پذیر و دچار درد کمر و اندام‌ها، دردهای عضلانی، و سفتی گردن می‌شود. در این بیماری، فلج ناشی از تخریب نورون‌های حرکتی شاخ قدامی نخاع است. دامنه فلج از ضعف ماهیچه‌ای خفیف و گذرا تا فلج کامل متغیر است. ماهیچه‌های درگیر رفته رفته بر اثر عدم به کارگیری تحلیل می‌روند. در صورت درگیری نواحی فوقانی نخاع، ممکن است بیمار دچار مشکلات تنفسی (فلج اطفال تنفسی) شود. موارد شدید این نوع فلج اطفال ممکن است باعث فلج ماهیچه‌های تنفسی و مرگ بیمار شود. درگیری ساقه مغز باعث تخریب مراکز عصبی بلع و تکلم می‌شود. در این حالت، ترشحات در دهان و حلق جمع می‌شوند که ممکن است به خفه شدن فرد منجر شود. این بیماری درمان اختصاصی ندارد. در مرحله حاد، استراحت مطلق، جداسازی بیمار، و تحت نظر داشتن او همچنین درمان‌های توانبخشی و در صورت نیاز جراحی در حد امکان از شدت ناتوانی کاسته شود. به علت نبود درمان‌های مؤثر، نقش پیشگیری از بیماری بسیار مهم است. اولین قدم در راه پیشگیری از فلج اطفال، فراهم آوردن امکانات بهداشتی اولیه، از جمله آب آشامیدنی سالم، است. برای جلوگیری از ابتلا به فلج اطفال دو نوع واکسن در دسترس است: واکسن‌های تهیه شده از ویروس کشته شده (واکسن سابین ) از راه خوراکی، و واکسن‌های تهیه شده از ویروس ضعیف شده (واکسن سالک ) که از راه تزریق تجویز می‌شوند. در کشورهای پیشرفته، رعایت اصول بهداشتی و برنامه‌های واکسیناسیون گسترده باعث ریشه کنی این بیماری شده است. در ایران انجام طرح واکسیناسیون همگانی در سال‌های اخیر باعث کاهش بسیار موارد بیماری شده است.

فَلَج مغزی cerebral palsy
نابهنجاری غیر پیشرونده مغز در هنگام تولد یا کمی پس از آن. علل آن عبارت‌اند از: نرسیدن اکسیژن کافی به مغز، آسیب‌های هنگام زایمان، خونریزی، مننژیت (التهاب پرده مغز ) عفونت‌های ویروسی یا نقص در تکامل مغز، احتمال بروز فلج مغزی در کودکان نارس بیشتر است. در ۱۹۹۶، محققان امریکایی این یافته را به پایین بودن میزان هورمون تیروئید، (تیروکسین ) نسبت دادند. انقباض‌های عضلانی، ضعف، ناهماهنگی، و اختلالات حرکتی از علایم فلج مغزی به شمار می‌روند. ممکن است فلج سفت، با بدشکلی تثبیت شده اندام‌ها، نیز مشاهده شود. بیماران گاه هوش طبیعی دارند.

فِلاوِل، ریجارْد (۱۹۴۵- ) Flavell, Richard
متخصص انگلیسی زیست شناسی مولکولی. به سبب تحقیقاتش در زمینه ماهیت ژن‌های زنجیره‌ای گلوبین انسان (جزء پروتئینی ماده حمل کننده اکسیژن در خون، یعنی هموگلوبین) مشهور است. فلاول نشان داد که یکی از کم‌خونی‌های ارثی، با نام تالاسمی، نتیجه نقایض ژنی است. تحقیقات او به توسعه ژن درمانی برای تصحیح ژن‌های ناقص و درمان تالاسمی منجر شد. او نشان داد که نقایص ژنی در یک یا چند گلوبین ممکن است موجب تالاسمی در فرد شود و در پی توصیف ماهیت دقیق نقایص ژنی این بیماری و نوع غیرطبیعی زنجیره گلوبین افراد مبتلا برآمد. همچنین، با استفاده از گندم، درباره تفکیک فتوتیپ ‌ها یا ویژگی‌های ظاهری موجودات گوناگونی به تحقیق پرداخت که ژنوتیپ ‌های یکسان داشتند.