آسیب شناسی کتب آموزشی

توان ‏‏نامه
فصلنامه مطالعاتی و اطلاع ‏رسانی ویژه معلولیت و توانمندسازی
Quarterly of Studies and Information Specially Disabled and Empowerment

شماره ۲-۳، پاییز و زمستان ۱۳۹۴
(ویژه پیشگیری/ Special Issue for Prevention of Disabilities)
دریافت کامل مجله: PDF، ۸ MB

معرفی کتاب

آسیب شناسی کتب آموزشی

جاحظ کتابی با عنوان البرصان و العرجان و العمیان و الحولان درباره افراد نابینا، لوچ و کم بینا و لنگ و جزامی دارد. مؤلف آن ابوعثمان عمرو بن بحر معروف به جاحظ (درگذشت ۲۵۵ق) ادیب و متکلم معتزلی اهل بصره است. به احتمال زیاد او نخستین کتاب مستقل را درباره معلولین نوشت. این اثر با عنوان کتاب البُرصان و العُرجان و العُمیان و الحُولان چند بار منتشر شده است.
برصان و ابرص به معنای جذامی، عُرجان و اعرج به معنای لنگ، عمیان به معنای نابینا و حولان به معنای لوچ و چپ چشم است. این نوشته با اینکه نامش کتاب است ولی بسیار کوتاه است. تحقیق شده که در مجله للجمع اللغۀ العربیۀ بدمشق چاپ شده حدود دو صفحه است.
استاد ابراهیم صالح در مقدمه نکت الهمیان درباره کتاب البرصان و العرجان و العمیان و الحولان می‌نویسد: کتاب البرصان معجم کامل لاصحاب العاهات و هو یعتبر نموذجاً فریداً فی فن التألیف لایقوم به غیر الجاحظ کتاب البرصان دانشنامه کامل معلولین است. و نمونه جالب در زمینه تألیف است که غیر جاحظ نمی‌توانست آن را بیافریند.
در یک مورد، جاحظ از هیثم بن عدی نقل می‌کند که او اعرج‌هایی که از خانواده اشراف بودند را معرفی کرده است. در اینجا دو نام آورده است: الحارث بن ابی شِمر، الحوفزان بن شریک، عمرو بن الجموح الانصاری، الربیع بن مسعود الکبی، عبدالحمید بن عبدالرحمن، القعقاع بن سوید المنقری و سلیمان بن کیسان الکلبی.
اینان کسانی هستند که پای لنگ دارند و شخصیت مشهور و از اشراف می‌باشند.
این کتاب بارها چاپ شده است:
۱ـ نسخه خطی این کتاب در کتابخانه خیرالدین زرکلی مؤلف الاعلام به نام الخزانۀ الذرکلیۀ است. بر اساس همین نسخه تصحیح و در مجله المجمع اللغۀ العربیۀ بدمشق (مجلد ۵۴، صفر ۱۳۹۹، ص ۱۰۷۲ـ۱۰۸۹) آمده است.
۲ـ ذیل کتاب العرجان و البرصان و القرعان، در ۱۹۴۵م در قاهره چاپ شده است.
۳ـ به کوشش خولی محمد مرسی، در بیروت دارالاعتصام، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۱۲م منتشر شد. این چاپ بعداً بارها منتشر شد.
استاد ابراهیم صالح مقاله‌ای درباره این تصحیح نوشت.
۴ـ به کوشش عبدالسلام هارون در بغداد، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م؛ پس از قاهره، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م؛ در بیروت، ۱۴۱۰ق/ ۱۹۹۰م منتشر شده است. (دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۷، ص۲۰۶).
رضوان مساح نویسده مقاله جاحظ، موضوع اصلی این کتاب را اخلاق عمومی می‌داند ( دائرۀالمعارف بزرگ اسلامی، همان). اما علیرضا ذکاوتی نویسنده مقاله جاحظ موضوع آن را مردم‌شناسی و شناخت اصناف مردم می‌داند. (دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۲۰۹).
به هرحال کتاب البرصان اولین تألیف مستقل درباره معلولین و معلولیت و نابینایان و نابینایی در تاریخ اسلام است. البته این قتیبه بخشی از کتاب المعارف را به این قشر اختصاص داده است. اما عبدالله بن مسلم دینوری معروف به ابن قتیبه (۲۱۳ـ۲۷۶ق) اولاً ۱۹ سال بعد از جاحظ فوت کرده، ثانیاً بخشی از کتاب المعارف درباره نابینایان است نه کل آن. کتاب المعارف مجموعه اطلاعات و معارفی است که انسان‌ها به ویژه پژوهشگران به آن نیاز دارند. در واقع نوعی دائرۀالمعارف است. درباره پیامبران، پادشاهان، تابعین، صحابه، شعراء، راویان، قراء، نسب‌شناسان، محدثین و از جمله نابینایان اطلاعاتی عرضه کرده است.
وستنفلد مستشرق آلمانی این اثر را کشف کرد و در سال ۱۸۵۰م در گوته‌نگن منتشر نمود. پس از آن تحقیق‌ها و چاپ‌های فراوان داشت. ثروت عکاشه در ۱۹۶۰م آن را تحقیق و منتشر کرد.
صفدی در مقدمه کتاب نکت‌ الهمیان، گزارشی از بخش نابینایان المعارف ابن قتیبه آورده و می‌گوید اولین بار کتاب‌ المعارف به دستم رسید، مطالعه کردم، دیدم از ۲۵ نابینا نام برده است. دوستان گفتند نابینایان بسیار بیشتر هستند و کتابی مستقل درباره آنان تدوین کن. این توصیه انگیزه شد تا به جمع‌آوری اطلاعات درباره آنان بپردازم و کتاب نکت الهمیان تألیف کنم.
مآخذ
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، مقاله ابن قتیبه، ص۴۵۸؛ ج۱۷، مقاله جاحظ، ص۲۰۶؛ دانشنامه جهان اسلام، ج۹، مقاله جاحظ، ص۲۰۹؛ کتاب البرصان و العرجان و العمیان و الحولان، استاد ابراهیم صالح؛ «کتاب البرصان و العرجان و العمیان و الحولان»، مجلة المجمع اللغة العربیة بدمشق، مجله ۵۴، ۱۳۹۹، ص ۱۰۷۲ـ۱۰۸۹؛ نکت الهمیان و نکت العمیان، خلیل بن أبیک الصفدی، به کوشش احمد زکی، بیروت، دار صادر، بی‌‌تا.