گـفتار‌ نشانه‌ای: روش آموزش ناشنوایان

گـفتار‌ نشانه‌ای: روش آموزش ناشنوایان

گیتا موللی/دانشجوی دکتری روان‌شناسی و آموزش کودکان استثنایی
منبع: تعلیم و تربیت استثنائی، مرداد ۱۳۸۸ – شماره ۹۲، ص ۲۴-۲۶

چکیده‌
گـفتار‌ نـشانه‌ای‌‌۱روشـی است که جهت تکمیل گفتارخوانی ابداع شده است.گفتار نشانه‌ای به افراد ناشنوا امکان‌ مـی‌دهد از طریق حس بینایی به زبان گفتاری دسترسی داشته باشند.چون این‌ روش نظام سـاده‌ای مبتنی‌ بر‌ اصوات اسـت کـه شامل بهره‌گیری از الگوهای لبی در گفتار طبیعی و یک‌سری حرکات تکمیلی دست است،به کودک ناشنوان کمک می‌کند تا زبان گفتاری را بطور کامل درک کند و همه اصوات‌ گفتاری را به همان وضوحی ببیند که فـرد شنوا می‌تواند بشنود.در این مقاله ضمن توضیح پیرامون این روش تأثیر آن بر کودک دارای افت شنوایی و وضعیت موجود در کشورهای دیگر‌ ذکر‌ می‌شود.
۱l
مقدمه
ارتباط گفتاری سرشتی چندحسی دارد.افراد شنوا برای درک گفتار هم از اطـلاعات بـینایی و هم از اطلاعات شنوایی استفاده می‌کنند.برای افراد کم‌شنوا درک گفتار از راه‌ بینایی‌ مهم‌ترین راه است و افراد دارای افت شنوایی که آموزش‌های شفاهی دیده‌اند، عموما بر لب‌خوانی یعنی اطلاعات قابل رویت چهره و لب‌ها تـکیه دارنـد.اما لب‌خوانی به تنهایی کمک چندانی نمی‌کند‌،زیرا‌ بسیاری از واحدهای گفتاری شکل مشابهی روی لب‌ها دارند.علاوه بر این حتی بهترین گفتارخوان‌ها هم بیش از نیمی از واج‌ها را در هجاهای بی‌معنی یا در کـلمات و جـملات‌ تشخیص‌ نمی‌دهند‌. گفتار نشانه‌ای به فرد کم‌شنوا‌ کمک‌ می‌کند‌ تا درک کاملتری از گفتار داشته باشد(نیکولز و لینگ،۲۸۹۱).
گفتار نشانه‌ای چیست؟
گفتار نشانه‌ای که آن را به اختصار CS می‌نامند‌، روشی‌ است‌ که جهت تـکمیل گـفتارخوانی ابـداع شده است.
همان‌طور‌ که‌ بـریل سـبب مـی‌شود گفتار نوشته شده ۲lاز راه لامسه در دسترس کودکان نابینا قرار گیرد،گفتار نشانه‌ای هم‌ به‌ افراد‌ ناشنوا امکان می‌دهد از راه حس بینایی به زبـان گـفتاری‌ دسـترسی داشته باشند.در این نظام از شکل‌های مختلف دست و مـوقعیت دسـت برای رفع ابهام در درک واج‌های‌ همخوان‌-واکه‌ (CV) 2استفاده می‌شود.ازاین‌رو،حرکات دست لب‌ها و اطلاعات شنوایی همگی باهم‌ به‌ درک کلی فـرد کـمک مـی‌کنند.
اهمیت گفتار نشانه‌ای برای افراد دارای افت شنوایی
گرچه پیشتر درکـ‌ گفتار‌ را‌ تقریبا به‌طور کامل محدود به استفاده از شنوایی می‌دانستند اما برخی پژوهش‌ها‌ از‌ جمله‌ بررسی مک گورک‌۳و مک دونـالد۴(۶۷۹۱)نـشان داد ایـن تصور درست نیست،زیرا بینایی‌ نه‌ تنها‌ به درک گفتار کمک مـی‌کند،بـلکه حتی خود می‌تواند چگونگی درک گفتار را تغییر‌ دهد‌ بدون آنکه فرد قادر به خنثی کردن اثر آن بـاشد(تـورز۵و هـمکاران،۶۰۰۲‌).مدت‌ها‌ مربیان‌ به دنبال روشی بودند که بتواند گفتار را برای افراد نـاشنوا قـابل رویـت کند‌.در‌ دهه‌های اخیر روش‌های چندی ابداع شد که مهم‌ترین آن گفتار نشانه‌ای است.
(به‌ تـصویر‌ صـفحه‌ مـراجعه شود) ۱lگفتار نشانه‌ای نظام ساده‌ای مبتنی بر اصوات‌۶است که شامل بهره‌گیری از‌ الگوهای‌ لبـی در گـفتار طبیعی و یکسری حرکات تکمیلی دست است.این دو جزء‌ به‌ همراه‌ هم نشانه‌های بـینایی کـاملا واضـح و غیرمبهمی برای درک زبان شفاهی ایجاد می‌کنند.حرکات تکمیلی دست‌ در‌ CS ترکیب همزمانی از محل،شکل دسـت و حـرکت آن است که به خودی‌ خود‌ حاوی ۲lهیچگونه معنای زبان‌شناختی نیست و تنها برای از بـین بـردن ابـهامات در لب‌خوانی به کار‌ می‌رود‌ و گفتار را کاملا قابل رویت می‌کند(سیمونز،۵۰۰۲).
گفتار نشانه‌ای،به کودک‌ نـاشنوا‌ کـمک می‌کند زبان گفتاری را به‌طور کامل‌ درک‌ کند‌.مزایای بسیار CS ناشی از این واقـعیت‌ سـاده‌ اسـت که فرد ناشنوا با استفاده از Cs می‌تواند همه اصوات گفتاری را‌ به‌ همان‌
۱lوضوحی ببیند که‌ فـرد‌ نـاشنوا مـی‌تواند‌ بشنود‌.به‌ همین دلیل رشد زبانی درست به‌ همان‌ صورت و همان سـرعتی رخ مـی‌دهد که برای کودک شنوا اتفاق می‌افتد.ازاین‌رو‌، بتدریج‌ کودک با استفاده از همان زبان‌ گفتاری(که از راهـ‌ بـینایی‌ دریافت می‌شود)شروع به فکرکردن‌ و توسعه‌ زبان‌درونی خود می‌کند و در سال‌های ورود به دبـستان خـواندن و نوشتن او نیز پیشرفت‌ می‌کند‌.گفتار نشانه‌ای در حـقیقت در‌ خـدمت‌ تـوسعه‌ زبان شفاهی کودک‌ ناشنواست‌(پورتولانو۷،۸۰۰۲).
گفتار نـشانه‌ای‌ و تـوانایی‌ خواندن و نوشتن
کودکان دارای شنوایی بهنجار از بدو تولد آموختن زبان مادری خود را‌ آغاز‌ مـی‌کنند و در سـنین پیش دبستانی در‌ بیشتر‌ اصول پایـه‌ای‌ آنـ‌ مهارت‌ کـامل مـی یـابند.آنها‌ می‌توانند از دانش خود در زمینه‌ی زبـان گـفتاری برای فکرکردن،برقراری ارتباط و یادگیری خواندن و نوشتن‌ استفاده‌ کنند.بیشتر کودکان نـاشنوا حـتی با‌ سمعک‌های‌ پیشرفته‌ یا‌ کاشت‌ حـلزونی نیز برای‌ شنیدن‌ اصـوات گـفتاری،شنوایی کافی ندارند.ازاین رو،بـاید هـمراه با آن به لب‌خوانی تکیه کنند.از‌ آنجا‌ که‌ بسیاری از اصوات غیرقابل دیدن هستند و بـقیه‌ آنـها‌ هم‌ روی‌ لب‌ها‌ بسیار‌ شـبیه یـکدیگر دیـده می‌شوند لب خوانی دارای مـحدودیت‌هایی اسـت.پیامد این وضعیت بـرای کـودکان دارای افت شنوایی،ناتوانی و ناکامی در برقراری ارتباط است.
در این وضعیت زمان‌ با تأخیر و نقایصی روبـه‌رو اسـت و گاه اصلا رشد نمی‌یابد.عدم درک و اسـتفاده از زبـان کودک را دچـار مـشکلات ارتـباطی و دیگر پیامدهای اجتماعی-روانـی آن می‌کند.درعین‌حال زمانی که درک فرد‌ از‌ زبان گفتاری کامل نباشد به سختی می‌تواند خواندن و نوشتن را بـیاموزد.
۲lگـفتار نشانه‌ای از راه ارائه کامل زبان گفتاری از طریق بـینایی بـه کـودک نـاشنوا،شـناسایی گفتار،لب‌ خـوانی‌ و زبـان نوشتاری کودک را بهبود می‌بخشد. CS درعین‌حال به توسعه گنجینه‌ی واژگان کودک، اصلاح تلفظ و بهبود مهارت‌های خواندن و نـوشتن کـودک نـاشنوا نیز کمک‌ می‌کند‌.پژوهش‌ها حاکی از آنند کـه‌ مـهارت‌های‌ گـفتارخوانی بـهترین شـاخص‌های پیـشگویی‌کننده چگونگی تحول خواندن و نوشتن کودک ناشنوا در سال‌های نخست دبستان است (سیمونز،۵۰۰۲).گفتار نشانه‌ای درعین‌حال به دلیل ماهیت چندحسی‌ خود‌ به رشد زبان کلامی‌ و روانی‌ کلامی کودک نـاشنوا کمک می‌کند(لیبارت و الگریا، ۵۹۹۱).
ازاین‌رو،کارایی گفتار نشانه‌ای به عنوان یک روش آموزشی اثبات شده و این روش به بیش از ۰۶ زبان برگردانده شده است.متأسفانه‌ در‌ کشور ما هنوز این روش به کار گرفته نـشده اسـت،ازاین‌رو پژوهش‌هایی جهت برگرداندن گفتار نمادین به زبان فارسی و اجرای آن روی کودکان ناشنوا و بررسی تاثیر آن بر درک گفتار‌ آنان‌ ضروری است‌.
گفتار نشانه‌ای در زبان‌های مختلف
پیشینه CS به سال ۶۶۹۱ برمی‌گردد.درحدود ۰۴ سـال پیـش دکتر آر‌ اورین کورنت‌۸از دانشگاه گالادت‌۹ (دانشگاه ویژه افراد ناشنوا در امریکا‌)این‌ نظام‌ ارتباطی را طراحی کرد.کورنت علاقه‌مند بود بداند چگونه می‌توان خواندن و نـوشتن دانـش‌آموزان دارای افت شنوایی را ‌‌بهبود‌ بخشید.او درعـین‌حال مـتوجه شد بیشتر دانشجویان ناشنوا علی‌رغم برخورداری از سطح هوشی‌ بالا‌ و سال‌ها‌ استفاده از زبان انگلیسی،تسلط کافی بر زبان ندارند.کودنت بر این باور بود کـه‌ اگـر افراد ناشنوا
۱lپایه‌های زبـانی مـحکمی داشته باشند می‌توانند مهارت‌های خواندن و نوشتن‌ و ارتباطات خود،همچنین روانی‌ کلام‌ و تسلط زبانی خود را بهبود بخشند.هدف دکتر کورنت ایجاد نظام آموزشی ساده‌ای بود که در آن بتوان برای همه اصوات گـفتاری ظـاهر خاص خود ایجاد کرد؛ درست همان‌طور که برای‌ افراد دارای شنوایی بهنجار هر صدایی از نظر شنوایی،صدای خاص خود را دارد.
او براساس زمینه‌ای که از ریاضیات داشت،گفتار نشانه‌ای را ابداع کرد که در آن از هشت‌ شـکل‌ دسـت در چهار مـحل نزدیک دهان برای تکمیل صداهای گفتاری با شکل‌های لبی آن استفاده شد و به این ترتیب همه اصوات گـفتاری را قابل رویت نمود(بک‌۰۱، ۶۰۰۲).
گفتار‌ نشانه‌ای‌ به بیش از ۰۶ زبان و لهجه مـختلف بـرگردانده شـده است.نخستین‌بار در سال ۹۶۹۱ به زبان ایتالیایی و پس از آن در ۰۷۹۱ به زبان‌های اسپانیولی، کرواتی-صربی،هندی،سوئدی‌ و زبان‌ Telgu برگردانده شد.از مـیان ‌ ‌زبـان‌های مختلفی که اکنون در دسترس است می‌توان به زبان عبری،چینی،سواحیلی و Navajo اشاره کـرد.
گـفتار نـشانه‌ای امروزه تقریبا در ۰۲ کشور جهان‌ به‌ کار‌ می‌رود.بسیاری از زبان‌ها،نام‌ ویژه‌ خود‌ را برای CS استفاده مـی‌کنند.به عنوان مثال فرانسوی‌ها آن را “Langue Parle’Comple’te” و اسپانیولی‌ها “La Palabra Complecentada” و لهستانی‌ها “Fonogesty “می‌نامند‌(بک‌،۶۰۰۲).
کانادا
گفتار نشانه‌ای در سال ۲۷۹۱ بـه‌ کانادا‌ رسید.در سال ۳۷۹۱،دانـیل لیـنگ‌۱۱از دانشگاه مک‌گیل‌۲۱در مونترال‌۳۱کانادا و بریان کلارک‌۴۱از‌ دانشگاه‌ بریتیش‌ ۲lکلمبیا۵۱عملکرد ۲۱ دانش‌آموز دارای مشکل گفتاری را‌ پس از ۷ و ۲۱ ماه استفاده از CS ارزیابی کردند.نتایج بررسی آنها حاکی از این بود که دریافت‌ زبان‌ گفتاری‌ درهر دو زمان با اسـتفاده از CS بهتر بود(تورز۶۱‌و همکاران‌،۶۰۰۲).
مدرسه سنت‌جود۷۱در شهر کبک‌۸۱برنامه جامعی مبتنی بر CS برای دانش‌آموزان ۴ تا‌ ۲۱‌ ساله‌ دارای افت شنوایی ارائه می‌کند.از سال ۲۹۹۱، CS فرانسوی به عنوان‌ روش‌ اصلی‌ ارتباطی به کار برده می‌شود کـه هـم جزء برنامه‌های درسی و هم روش ارتباطی روزمره‌ی‌ دانش‌آموزان‌ است‌(بک،۶۰۰۲).
اسپانیا
تقریبا از همان زمان که دکتر کودنت در اواخر دهه ۰۶‌ میلادی‌ مفهوم گفتار نشانه‌ای را مطرح نمود،این روش در اسپانیا شناخته شده است‌.امـا‌ از‌ سـال ۳۸۹۱ م. عملا مورد استفاده قرار گرفت.در آن سال در نخستین کنگره انجمن‌ والدین‌ امریکای لاتین در کارتاگنا۹۱ (اسپانیا)از دکتر کورنت دعوت شد به سخنرانی‌ بپردازد‌. محل‌ کنگره در انجمن والدین کودکان دچار آسیب شـنوایی (APANDA) 02بـود.از همان سال گفتار‌ نشانه‌ای‌ در آن مرکز برای کودکان دارای افت شنوایی مورد استفاده قرار گرفت‌ و نخستین‌ نتایج‌ آن در ۸۸۹۱ به‌ چاپ رسید(تورز۱۲و همکاران،۶۰۰۲).
بین سال‌های ۳۸۹۱ تا‌ ۰۹۹۱‌ متخصصان‌ و کارشناسان APANDA چندین گردهمایی را با مـوضوع CS بـرگزار کـردند،که پروفسور‌ کورنت‌ در چندین گـردهمایی حـضور داشـت.همچنین این انجمن با انجمن‌های فرانسوی و بلژیکی ارتباط برقرار کردند.
در‌ ۰۹۹۱‌ CS در اسپانیا با نام La Complementada Palabra بیان می‌شد که بعدا‌ آن‌ را به اختصار LPC نـامیدند.تـا ایـن‌ سال‌ با‌ اینکه مقالات متعددی در این مورد بـه‌ چـاپ‌ رسیده بود اما کاربرد آن در خانواده‌ها بسیار محدود بود.
پروفسور سانیتاگو تورز‌۲۲‌در سال ۲۹۹۱ کار بررسی‌ و تدریس‌ MOC 32را‌ در‌ دانشگاه مالاگای‌۴۲اسپانیا آغـاز کـرد‌. MOC یـک الگوی مداخله‌ای زبان و گفتار است که اساس آن بر علوم شـناختی‌،زبان‌شناسی‌ روان- شناسی‌۵۲و زبان‌شناسی زیستی‌۶۲‌است.در این برنامه‌. استفاده‌ از CS اسپانیولی (LPC) 72و آموزش‌ زبان و گفتار به کودکان ناشنوا همزمان باهم بـه کـار مـی‌رود. والدین و کارشناسان آموزش‌ داده‌ می‌شوند و اجرای آن برای خانواده‌ها‌ و کارشناسان‌ رایگان‌ اسـت.والدیـن LPC را‌ از نوزادی تا حدود‌ ۲۱‌ سالگی برای کودکان دارای افت شنوایی خود به کار می‌برند.پس از ۲۱ سالگی‌،کودکان‌ معمولا هـفته‌ای یـکبار بـرای ملاقات- های‌ گروهی‌ مراجعه می‌کنند‌.اغلب‌ کودکان‌ در محیط مدرسه با‌ یکدیگر ارتـباط کـلامی دارنـد و کلاس‌ها را به راحتی می‌گذرانند.
کتاب‌ها،فیلم‌های ویدئویی و بررسی‌های زیادی در‌ مورد‌ روش MOC صورت گرفته است کـه‌ نـشان‌دهنده‌ تـأثیرات‌ مثبت‌ آن‌ بر توسعه زبان‌ کودکان‌ است.ده سال بعد گروه MOC جایزه ملی فیاپاس‌۸۲۲۰۰۲ را بـرای سـاخت الگوی مداخله‌ای موثری‌ برای‌ کودکان‌ دارای ۲lافت شنوایی به خود اختصاص‌ دادند‌.
فنلاند‌
لیـنا‌ هـسلمن‌‌۹۲‌،مـادر دختر ۵ ساله ناشنوایی است که از CS استفاده می‌کند وی با استفاده از یک پژوهش ملی CS) فنلاندی‌۰۳)را فـرا گـرفت و کار آموزش و تدریس آنرا‌ در کشور فنلاند به عهده دارد.در کشور فنلاند اغلب خانواده‌های نـاشنوایان از زبـان اشـاره استفاده می‌کنند اما استفاده از CS به ویژه در موقعیت‌هایی که استفاده از شنوایی مشکل‌ است‌.بسیار کارساز مـی‌باشد. هـمچنین خانواده‌ها توانسته‌اند با استفاده از CS به کودکان ناشنوای خود زبان خارجی بیاموزند و ایـن امـر بـرای آنها بسیار خوشحال‌کننده است.
هسلمن و خانواده‌اش ارتباط نزدیکی با‌ انجمن‌ CS فرانسوی (ALPC) 13دارند و در پژوهش‌ها آن مرکز مـشارکت مـی‌کنند(بـک،۶۰۰۲).
ایران
CS به زبان فارسی برگردانده نشده است و تنها اقدام‌ منتشر‌ شده کـه تـا حدودی مشابه‌ بوده‌ و در این زمینه به زبان فارسی وجود دارد،تلاش جبار باغچه‌بان است. وی با طراحی الفـبای گـویای زبان فارسی،توجه به لزوم یک روش‌ کمکی‌ برای گفتارخوانی و اصلاح تلفظ‌ را‌ مـورد تـوجه قرار داده است.وی به دنبال ابزاری بوده اسـت کـه بـتواند مشکل گفتارخوانی آواهای هم‌جایگاه را حل‌کند و علاوه بـر آن تـولید گفتار را در ناشنوایان تسهیل سازد؛همان‌ اهدافی‌ که گفتار نشانه‌ای به دنبال آن بوده اسـت.
بـاغچه‌بان نام روش خود را«الفبای گویا»مـی‌گذارد. الفـبای گویای بـاغچه‌بان شـباهتی بـه الفبای دستی که در واقع وسیله‌ای کـمکی و در خـدمت‌ زبان‌ اشاره است‌‌ ندارد و تا حدودی در شکل و کاملا در اهداف مشابه گفتار نـشانه‌ای اسـت.وی سالیان طولانی در‌ آموزش ناشنوایان از این روش اسـتفاده کرده است(حسن‌زاده، ۲l7831).بـاتوجه‌ بـه‌ کارایی‌ ثابت شده این روش بـرای کـودکان و بزرگسالان ناشنوا و نبود ان در زبان فارسی لزوم تدوین گفتار نشانه‌ای ‌‌فارسی‌ روشن است.
منابع:
حـسن‌زاده،سـعید(۷۸۳۱).”روانـشناسی‌ و آموزش‌ ناشنوایان‌‌”،تـهران،انـتشارات سمت.