ابوسعید جُرجانی: ریاضیدان و ستاره شناس نابینا
ابوسعید جُرجانی
ریاضیدان و ستاره‌شناس نابینا
(دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۵، ص۵۴۰)
نابینایانی همچون ابوسعید یا ابوسعید ضریر (نابینا) که به لحاظ علمی جز مشاهیر تاریخ علم جهان محسوب می‌شوند، بسیار اعجاب‌انگیزاند. زیرا در رشته‌ای تحصیل و تحقیق کرده و به اوج رسیده‌اند که ابزار اصلی آن دیدن و رؤیت است. در دانش هیئت به رصد ستارگان و پیگیری تحولات اجسام آسمانی می‌پرداختند و همه اینها منوط به بینایی است. اما کسانی مثل ابوسعید با خلاقیت و درایت، با پشتکار و حوصله توانستند در اینگونه علوم به رغم نابینایی به اوج برسند.
به منظور آشنا شدن خوانندگان با سرگذشت و کارنامه ابوسعید سه متن از مآخذ مرجع انتخاب کرده‌ایم. متن اول از دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، متن دوم از دانشنامه جهان اسلام و بالاخره متن سوم از تاریخ التراث العربی.
(۱)
اَبوسَعیدِ جُرْجانی، محمد بن علی ضریر، ریاضیدان و ستاره‌شناس ایرانی. از سرگذشت او اطلاعی در دست نیست. احتمالاً در حدود سدة ۳ق/۹م زندگی می‌کرده است. زوتر (ص۲۷) به پیروی از فلوگل بدون اشاره به مأخذی و دیگران نیز از جمله سارتن (۱/۶۵۴) احتمالاً به تقلید از زوتر او را شاگرد ابن اعرابی (د ۲۳۱ق/ ۸۴۵م) دانسته‌اند، ولی بروکلمان این نظر را نادرست خوانده است.
آثار: از جرجانی، دو اثر باقی مانده است: ۱. مسائل هندسیه. نسخه ای از این اثر که در ۱۱۵۳ق/ ۱۷۴۰م کتابت شده، در قاهره موجود است (خدیویه، ۵/۲۰۳). جرجانی برای اثبات یک قضیة مشهور هندسی که بر پایه آن اگر از وسط کمانی از دایره، عمودی بر خط شکسته ABC، محاط در آن کمان فرود آید، آن خط شکسته را به دو قسمت مساوی تقسیم می‌کند، دو برهان آورده است. ابوریحان بیرونی این دو برهان را ضمن ۲۲ برهان از ریاضی‌دانان یونانی، ایرانی و عرب نقل کرده که احتمالاً از کتاب مسائل هندسیه گرفته شده است (قربانی، ۷۰)؛ ۲. رساله‌ای در ترسیم نصف النهارات به نام استخراج خط نصف النهار من کتاب آنالیما و البرهان علیه. نسخه ای از این اثر نیز با تاریخ کتابت ۱۱۵۳ق/ ۱۷۴۰م، در قاهره موجود است. کارل شوی این رساله را از روی همین نسخه به زبان آلمانی ترجمه کرده است.
مآخذ: خدیویه، فهرست؛ سارتن، جورج، مقدمه بر تاریخ علم، ترجمة غلامحسین صدری افشار، تهران، ۱۳۵۳ش؛ قربانی، ابوالقاسم، تحریر استخراج الاوتار ابوریحان بیرونی، تهران، ۱۳۵۵ش؛ نیز:
GAL; GAS; Schoy, Cral, Beitrage zur arabich-isalmischen Mathematik und Astronomie, Frankfurt, 1988; Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig, 1900.
تألیف ابوالحسن دیانت
(۲)
جرجانی، ابوسعید ضریر (نابینا)، ریاضیدان و هندسه‌دان ایرانی فعال در حدود سال ۴۰۰. از زندگانی وی تقریباً هیچ اطلاعی در دست نیست. از نام او برمی‌آید که اهل شهر باستانی جرجان بوده است.
کامل‌ترین صورت نام وی را ابوریحان بیرونی در یکی از دست نوشته‌های استخراج الاوتار ـ که به شماره ۱۰۱۲ در کتابخانه لیدن نگهداری می‌شود- به صورت ابوسعید محمدبن علی ضریر جرجانی آورده است. چون زوتر ابوسعید ضریر جرجانی ریاضیدان را به اشتباه با ابوسعید ضریر احمدبن خالد بغدادی که ادیب و شاگرد ابوعبداللّه محمدبن زیادبن اَعرابی (متوفی ۲۳۱) بود، یکی دانسته است، گاهی دوره حیات جرجانی ریاضیدان را قرن سوم ذکر کرده‌اند. جرجانی در رساله مسائل هندسیه از ابوعبداللّه شَنّی، که در نیمه دوم قرن چهارم می‌زیست، نام برده است. این اشاره مؤید آن است که محمدبن علی جرجانی با احمدبن خالد ادیب یکی نیست.
از جرجانی دو رساله به نامهای مسائل هندسیه و استخراج خط نصف‌النهار من کتاب انالیما و البرهان علیه به جا مانده است که هر دو اهمیت تاریخی بسیاری دارند. تنها دست‌نوشته شناخته شده آنها به ترتیب برگهای ۶۹ رـ۷۱ پ و ۱۵۳ پ ـ ۱۵۴ پ، از نسخه خطی شماره ۴۱م. ریاضی در دارالکتب المصریه قاهره را تشکیل می‌دهند. یان پ. هوخندایک، ویرایشی از متن عربی این دو رساله را همراه با ترجمه و شرح انگلیسی آنها منتشر کرده است.
جرجانی رساله مسائل هندسیه خود را خطاب به ریاضیدان ناشناخته‌ای، شاید ابوریحان بیرونی، نگاشته است. این اثر با حل ترسیمی مسئله‌ای هندسی به کمک یک سهمی و یک هُذْلولی آغاز می‌شود. این مسئله هندسی با مسئله ابن‌هیثم در کتاب المناظر وی مرتبط است. روش ترسیمی جرجانی صورت دیگری از ترسیم عرضه شده در مقاله چهارم مجموعه [ ریاضی ] پاپوسِ اسکندرانی (قرن سوم میلادی) است. همانندی مذکور این احتمال را پیش می‌آورد که حل ترسیمی جرجانی منشأ یونانی داشته باشد. جرجانی سپس راه حل دو مسئله مرتبط با تثلیث زاویه و قضیه‌ای درباره ارتفاع مثلث عرضه می‌کند. مسئله‌های مربوط به تثلیث زاویه، با یکی از رساله‌های موجود ابوریحان بیرونی پیوند نزدیکی دارند؛ بنابراین، احتمال دارد که جرجانی مسائل هندسی خود را خطاب به او نوشته باشد. بدین ترتیب، رساله مسائل هندسیه جرجانی با برخی از مباحث مهم هندسه دوره اسلامی مرتبط است.
دومین اثر موجود جرجانی، کتاب استخراج خط نصف‌النهار من کتاب آنالیما و البرهان علیه است که چهار فصل دارد. فصلهای اول تا سوم به ترسیم خط شمال ـ جنوب بر صفحه‌ای افقی، با استفاده از سه سایه نامساوی میله‌ای قائم در سه لحظه متفاوت یک روز مربوط می‌شود. در فصل چهارم روش تعیین جهات اصلی به وسیله سایه یک شاخص در لحظه مناسب، بیان شده است. کارل‌شوی این رساله را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده است. در نیمکره شمالی، روش فصل چهارم تنها در بهار و تابستان قابل استفاده است. ظاهراً فصل چهارم تألیف خود جرجانی است، اما فصلهای اول تا سوم مبتنی بر اثر گمشده‌ای به نام آنالما از دیودوروس اسکندرانی، دانشمند یونانی، در نظریه ساعت‌های آفتابی است که در قرن اول پیش از میلاد می‌زیست. تنها اشاره موجود دیگر به آنالمای دیودوروس، در فصل بیستم از کتاب افرادالمقال فی امرالظلال ابوریحان بیرونی آمده است. دو روش ترسیمی را که جرجانی و ابوریحان بیرونی در این مورد بیان کرده‌اند، نویگه‌باوئر و کندی مقایسه نموده‌اند.
دو برهان کوتاه برگرفته از یک اثر گمشده جرجانی را ابوریحان بیرونی در استخراج الاوتار فی‌الدائره نقل کرده است.
منابع: ابوریحان بیرونی، استخراج الاوتار فی الدائرة بخواصّ الخط المنحنی فیها، چاپ احمد سعید دمرداش، مصر، ۱۹۶۵؛ همو، تحریر استخراج الاوتار، چاپ ابوالقاسم قربانی، تهران ۱۳۵۵ش؛ همو، رسائل البیرونی، حیدرآباد دکن ۱۳۶۷/۱۹۴۸؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳؛
Abu Rayh an Bīrunī, The exhaustive treatise on shadows, translation and commentary by E. S. Kennedy, Aleppo 1976; Jan P. Hogendijk, “The geometrical works of AbuSa ـ īd al-Darīr al-Jurjanī “, SCIAMVS, vol. 2 (Apr; 2001) Galina P. Matvievskaya and Boris A. Rozenfeld, Matematiki i astronomi musulmanskogo srednevekovia i ikh trudi (VIII th – XVII th cent). Moscow 1983; Otto Neugebauer, A history of ancient mathematical astronomy , New York 1975; A. I. Sabra, Optics, astronomy and logic: studies in Arabic science and philosophy , pt. VIII: “Ibn al-Haytham’s lemmas for solving Alhazen’s problem'”, Norfolk: Variorum, 1994; Fuat Sezgin, Geschichte der arabischen Schriftums , Leiden; 1984- 1967 Heinrich Suter, Beitrage zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1:Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Frankfurt 1986.
تألیف یان پ. هوخندایک
(۳)
أبوسعید الضریر
عاش فی القرن الثالث الهجری/التاسع المیلادی. یبدو انّه کان ریاضیاً بشکل رئیس. ومما یذکر فی مجال علم الفلک مقالته التی وصلت إلینا: استخراج خط نصف النهار من کتاب آنَلَمّا والبرهان علیه، یعتمد فیها علی آنَلَمّا دیودوروس Diodoros، وعرض فیها طریقتین فی استخراج خط نصف النهار وعززهما بالأدله (انظر تاریخ التراث العربی م۵ ص۲۶۳ وما بعدهما)
دیدگاه خود را ثبت کنید
Want to join the discussion?Feel free to contribute!