طرح گسترش دسترسي همگاني و به اشتراك گذاری بریل

طرح گسترش دسترسی همگانی و به اشتراك گذاری بریل

در مورد بریل از حیث سودمندی، دیدگاه‌های متفاوت و متعارضی در بین اهل فن و كارشناسان هست. برخی بر این عقیده‌اند كه خط بریل را باید كلاً كنار گذاشت؛ زیرا هزینه‌ها و دشواری‌ها و ماهیت گسترش ناپذیرآن به اندازه‌ای است كه با سودمندی اندك آن برابری نمی‌كند و خلاصه ضررهای آن بیش از سود آن است. اما عده‌‌‌ای دیگر معتقدند ضررهای آن را می‌توان سامان دهی كرد و به حداقل رساند،‌ از سوی دیگر در اینكه یك امكان و شیوه از دو روش اصلی برای یادگیری و فراگیری علوم است، نباید شك كرد و اگر فقط همین یك فایده را می‌داشت،‌ كافی بود .
نظر سومی هم هست که می‌گوید نباید داوری سفید و سیاهی داشت بلكه بریل در شرایطی فایده دارد و در شرایطی می‌تواند زیان داشته باشد. از اینرو باید شرایط اجرا و تحقق آن را با درایت و تدبیر سامان كرد.
دفتر فرهنگ معلولین به توصیه جناب حجة الاسلام و المسلمین سید جواد شهرستانی ریاست محترم دفتر آیت الله العظمی سیستانی و رئیس مؤسسه جهانی آل البیت(ع) از یك سال پیش به بررسی كارشناسانه خط بریل اقدام كرده كه در صورت اجرا بسیاری از موانع و مشكلات بریل رفع شده و تبدیل به سامانه‌ای كارآمد و فعال و مفید برای روشندلان می‌گردد.
تعریف پروژه: بریل به عنوان یك ضرورت در زندگی روزمره همه نابینایان، اجتناب ناپذیر است. زیرا نابینا اغلب از طریق تخاطب و گفتگوی رو در رو (گفتن و شنیدن) با دیگران ارتباط برقرار می‌كند. اما همه ارتباط‌ها و تعاملات دیالوگ چهره به چهره نیست؛ به ویژه در دنیای مدرن ارتباطات اغلب غیر همزمان یا غیر هم مكان یا غیر هم زبان یا فرد و جمع است. یعنی A با B می‌خواهد ارتباط داشته و پیامی را به او منتقل كند ولی فاصله زمانی آنها چند ساعت یا چند روز است؛ یا A در ایران و B در چین می‌باشد؛ یا A فارسی زبان و B زبانش سوئدی است. در همه این موارد كه شامل همه متون علمی هم می‌شود؛ یعنی A یك مقاله برای جمعی تألیف می‌كند كه هنوز به دنیا نیامده‌اند یا برای همایشی است كه سال آینده برگزار می‌گردد. در این چهار صورت، پیام دهنده ناچار است از كتابت استفاده كند. نظام نگارشی بریل هم اكنون به رغم همه نواقص آن در جهان پذیرفته شده و نابینایان با نگارش علائم بریل، مخاطب را از نیت و مطلب خود آگاه می‌نمایند.
اما تا كنون این شیوه فردی اعمال و اجرا می‌شده و به ویژه در كشورهای در حال پیشرفت كمتر از تكنولوژی ارتباطات و روابط مدرن برای گسترش آن استفاده شده است. خلاصه اینكه اگر خط بریل مثل خط فارسی سوار امواج اینترنت شود و ارسال و دریافت آن با وسایل و تجهیزات ارزان و قابل دستیابی برای همه روشندلان امكان پذیر گردد، قطعاً تحولات زیربنایی و ژرفی در فرهنگ و جامعه روشندلان پدید می‌آید.
خلاصه تعریف این پروژه همگانی كردن و عمومیت بخشیدن به استفاده از بریل در هر وقت و هر زمان و توسط هر فرد برای ارسال و دریافت پیام‌ها و متون و مطالب با استفاده از تكنولوژی مدرن است.
هدف و ضرورت: آمارهایی كه توسط مراكز بین‌المللی بیان شده گویای اینست كه در كشورهای در حال توسعه 40 تا چهارصد میلیون نابینا و كم بینا هستند. این اختلاف فاحش در مدارك آمده است و مربوط به شاخص‌های آماری است. در ایران از 3 میلیون تا 7 میلیون نابینا و كم بینای به شیب نابینایی وجود دارد. این قشر وسیع، در حد جمعیت یكی از استان‌هایی مثل فارس یا اصفهان است. اگر برای تمشیت و تدبیر امور آنان فكری نشود، سربار و كَلّ جامعه و هزینه‌های دولتی خواهند شد. ولی اگر فرهنگ جامعه و روشندلان از نظر زیر ساخت‌های ارتباطات، اقتصادی و غیره سازمان‌دهی گردد، هر فرد از آنان تبدیل به عنصری فعال، پویا و به جای هزینه‌ بر، درآمدساز برای خودش و كشورش می‌شود. همان روشی كه كشورهایی نظیر آلمان طی كرده و با برنامه ریزی معلولین و روشندلان را به گونه‌ای مدیریت كرده‌اند كه از اقشار مرفه و پولدار جامعه شده‌اند.
یكی از كارهای اساسی كه برای روشندلان ضرورت جدی دارد، توسعه ارتباطات و سامان دهی به روابط آنان است. مشكل از اینجا آغاز می‌شود كه آنان توانایی خواندن و نوشتن متون عادی و بینایی را ندارند از طریق قوه‌های لامسه و شنوایی باید بخوانند و پیام‌ها را بفهمند و نیز بنویسند یا ارسال كنند. یعنی تمامی فرایند دریافت و ارسال پیام‌های آنان از طریق لامسه و شنوایی است.
در جهان مدرن با استفاده از تكنولوژی ارتباطات و تجهیزات رایانه و اینترنت و ماهواره به سامان دهی ارسال و دریافت پیام روشندلان پرداخته و آن را مثل خط و پیام بینایی نموده‌اند. یعنی یك نابینا برای هر كس در هر زمان و در هر كجا برای هر فرد با هر زبان بخواهد پیامی را می‌فرستد و به سرعت هم جواب آن را دریافت می‌كند.
در این پروژه هدفمان بریل است و می‌‌خواهیم نابینایان پیام‌های خود را با خط بریل ولی با استفاده از سامانه‌های مدرن ارسال کنند. ولی این پروژه گام به گام اجرا خواهد شد.
مراحل پروژه: گام نخست این پروژه ایجاد سایت اینترنتی و تجمیع متون بریل در آنجا است. این سایت توسط مركزی كه دیگر نهادها و مراكز را قانوناً نمایندگی می‌كند، متون بریل را از همگان دریافت و علاوه بر آرشیو كردن آنها چند اقدام دیگر انجام می‌دهد:
1- توصیف و گزارش هر متن آماده و روی سایت به صورت بریل و شنیداری قرار می‌گیرد.
2- هر متن بریل، شنیداری هم می‌شود و گویایی آن روی سایت قرار می‌گیرد.
3- اطلاعات تمامی متون بریل از سراسر جهان جمع‌آوری و روی سایت می‌رود.
4- مبادله اطلاعات با همه مراكز جهان جهت داد و ستد متون بریل و گویایی.
پس از شكل گیری این سامانه ظرف نهایتاً 4 ماه، در هر شهر نماینده‌ا ی در بهترین نقطه قابل دسترسی نابیناها انتخاب می‌شود. بهتر است كتابخانه عمومی یا مراكز بهزیستی یا مدارس استثنایی باشد. اتاقی جهت سرویس دهی در این مكان‌ها تعیین می‌گردد و چند دستگاه نصب می‌شود.
نابیناها با مراجعه حضوری یا از طریق تلفن درخواست خود را مطرح می‌كنند. مدیر سامانه شهرستان هم اگر آماده باشد پرینت بریل را گرفته و تقدیم می‌كند. اگر درخواست او مضاعف یعنی گویایی و بریل باشد هر دو را تحویل می‌دهد. امّا اگر متنی را بخواهد كه در سامانه مادر نیست. سه صورت پیدا می‌كند:
– قابل جایگزینی هست مثلاً ترجمه قرآن آقای مكارم را می‌خواهد و نداریم ولی ترجمه فولادوند را داریم و درخواست كننده آن را قبول می‌كند.
– قابل جایگزینی نیست ولی قابل تولید هست.
زمان مشخصی به او قول داده می‌شود و در زمان مقرر تحویل می‌شود.
– اگر قابل تولید هم نباشد، پاسخ منفی داده می‌شود.
مرحله دوم این پروژه اینست كه هر نابینا خودش با وسایل و تجهیزاتی بتواند وصل به سامانه مادر شده و اطلاعات مورد نظرش را دریافت كند.
هزینه‌ها: این پروژه شامل یك سامانه مادر یعنی تعدادی تجهیزات و سایت اینترنتی كارآمد و حداقل 3 نفر نیروی علمی و فنی است و در فاز اول در 50 نقطه سامانه شهر تأسیس می‌شود كه با دو نیرو در دو شیفت و تعدادی تجهیزات اداره می‌شود.
پاسخ اینکه آیا نابیناهای كاربر و ارباب رجوع مبلغی باید پرداخت كنند یا نه؟ بستگی به پیدا كردن پشتیبان مالی دارد، نیز می‌توان هر شهر را به یك نیكوكار یا مؤسسه دولتی واگذار كرد.
درباره همه هزینه‌ها كارشناسی‌هایی شده است و امید است با حداقل هزینه، اجرایی گردد.
موفقیت و شرایط آن:‌ با بررسی‌های كشورهایی مثل فرانسه، سوئد، بلژیك و آلمان معلوم شد آنها در سه دهه پیش، پروژه خود را مرحله به مرحله پیش برده‌اند و الآن به مرحله نهایی رسیده‌اند به طوری كه هر نابینا با وصل به سایت بریل تمامی اطلاعات مورد نظرش را به خط بریل دریافت و می‌تواند پیام‌های خود را هم به خط بریل ارسال كند. البته مبدل‌هایی هم دارد كه می‌تواند به گویایی یا خط بینایی برای خودش یا مخاطبش تبدیل كند.
دیزی و این پروژه: خوشبختانه ما تجربه كشورهایی مثل سوئد و آلمان را پیش رو داریم. آنان با گذشت از شیب تندی توانستند، نابینایان را از بن بست دانش و ارتباطات رهانیده و دریچه ارتباط عمومی را به روی آنان بگشایند. این تجربه در قالبی در اروپا و آمریكا اجرا شده كه به آن دیزی (DAISA) می‌گویند. این واژه مخفف این عبارت است:
Digital Accessible Information System
یعنی سیستم اطلاعات قابل دسترس دیجیتال.
این سیستم بین‌المللی است و توسط اتحادیه و مجمع اعضا پشتیبانی و اداره می‌شود. تمامی آثار شنیداری و بریل سودمند برای نابینایان در این سیستم گردآوری و تبدیل به فرمت دیجیتال می‌گردد. در این صورت قابلیت‌های آن افزایش یافته و سودمندی آن مضاعف می‌گردد. اما سرگذشت دیزی در غرب را باید مرور كنیم تا بتوانیم تجربه آموزی نماییم.
در طول تاریخ دسترسی به اطلاعات برای نابینایان و معلولان دیداری، امیدبخش نبود و آنان همواره محروم از خواندن و نوشتن و دسترسی به اطلاعات چاپی بودند تا اینكه در حدود سال 1830 مرد جوانی به نام لوییس بریل سامانه‌ای از نقطه‌های برجسته را ایجاد كرد. اگر چه ماشین چاپ 300 سال قبل اختراع شده بود اما به اندازه اختراع بریل با ارزش نبود زیرا با استفاده از بریل افراد نابینا به صورت حداقلی می‌توانستند هم بخوانند و هم بنویسند. توانایی حداقلی‌ای كه شخص بتواند هم بخواند و هم بنویسد برای كسب مهارت‌های سواد ضروری است.
بیش از یك قرن بود كه نابینایان از ترجمه‌های بریل كتاب‌های چاپی استفاده می‌كردند. همانطور كه می‌دانیم كتاب‌های بریل، بسیاری از ویژگی‌های مناسب كتاب های چاپی را به اشتراك می‌گذارند مانند توانایی پریدن به صفحات یا بازخوانی صفحات مورد نظر. با این وجود مشكلاتی در خط بریل هست كه پیامدهای منفی در پی داشته است. وزن، اندازه و صحافی آنها همراه داشتن و حمل و نقل آنها را دشوار می‌كند. كتاب‌های بریل، بزرگ و سنگین هستند زیرا كاغذ برجسته ضخیم‌تر از كاغذ سنتی است؛ نویسه‌های بریل تقریباً با اندازه یكسان به عنوان نویسه‌های 36 نقطه‌ای هستند و كتاب‌های بریل باید آزادانه صحافی شوند، به گونه‌ای كه نقطه‌های برجسته بریل را له نكنند. در بعضی كشورها مهارت استفاده از بریل به طرز قابل توجهی كاهش یافته است. برای مثال سواد بریل ایالات متحده در 50 سال اخیر از 50 درصد كودكان نابینای در سنین مدرسه در دهه 1960 تا 12 درصد در دهه 1990 كاهش یافت. علاوه بر مسائل مربوط به بریل، عوامل دیگری وجود دارند كه قالبی به غیر از كتاب‌های نسخه چاپی كوچك سنتی ایجاد می‌كنند و این قالب به طور بالقوه برای بسیاری از افراد مفید است. برای مثال بسیاری خوانندگان مسن‌تر، خواندن كتاب‌های چاپی عادی را به واسطه فرایندهای سنی طبیعی و بیماری‌های چشمی مرتبط با سن دشوار می‌بینند.
از طرف دیگر كتاب‌های گویای ضبط شده، در حدود 1930 یعنی 100 سال بعد تولید شد. كتاب‌های گویا به سرعت محبوبیت لازم را به دست آورد زیرا همه گروه‌های سنی می‌توانستند از آن استفاده كنند و مخصوصاً برای بزرگترین جمعیت نابینایان یعنی افرادی كه بینایی‌شان را در سنین بزرگسالی از دست داده بودند و از مهارت‌های بریل برخوردار نبودند، مفید بود.
دهه 1930 دهه بسیار مهمی برای كتاب‌های گویا بود در 1931، كنگره آمریكا برنامه كتاب گویا را ایجاد كرد. این برنامه «كتاب برای نابینایان بزرگسال» نامیده می‌شد و برای كمك به افرادی كه مشكلات خواندن چاپ معمولی را داشتند، ایجاد شد. در سال بعد، بنیاد آمریكایی برای نابینایان، اولین كتاب‌های گویا را توسعه داد. در بریتانیا، نیاز برای كتاب‌های گویا در سال‌های بعد از جنگ جهانی اول در پاسخ به هزاران سرباز كه در اثر جنگ، نابینا یا دچار معلولیت دیداری شده بودند و خواندن كتاب‌های گویا را نسبت به یادگیری بریل آسان‌تر می‌دیدند، احساس شد. در 1935 مؤسسه ملی سلطنتی نابینایان (RNIB) تولید اختصاصی كتاب‌های ضبط شده را با كتاب «قتل راجر آكروید آگاتاكریستی» در میان اولین كتاب‌های منتشره در قالب دیسك‌های شفاف راه اندازی كرد.
در دهه 1970 نوارهای كاست آنالوگ بر صنعت كتاب گویا تسلط داشتند. نوارهای كاست و پخش كننده‌ها به میزان وسیعی قابل دسترس و بر خلاف بریل نسبتاً‌ ارزان بودند و برای استفاده،‌ نیاز به آموزش خاصی نداشتند. با این وجود، در هنگام خواندن این كتاب‌ها، دسترسی آسان به قسمت‌ها یا صفحات مختلف میسر نبود. توانایی یافتن سریع مكانی در یك كتاب، برای مطالعه یا در یك كلاس درس، مهم است. به عنوان مثال ممكن است معلم در كلاس درس بگوید: «لطفاً‌به صفحه 107 برگردید». همچنین به علت قالب‌های ناسازگار ضبط‌های استفاده شده، از به اشتراك گذاری كتاب‌ها بین سازمان‌ها یا اشخاص در كشورهای مختلف ممانعت می‌شود.
كتابخانه‌هایی كه به افراد دچار معلولیت‌های چاپی خدمت می‌كنند از جمله نابینایی، كم بینایی، نارساخوانی،‌ معلولیت‌های یادگیری، معلولیت شناختی، معلولیت هوشی، معلولیت‌های حركتی،‌ معلولیت‌های ذهنی و غیره، كاربران مشتركی دارند كه دچار نگرانی‌های مشابهی هستند. علاوه بر نگرانی‌های كاربر، كتابخانه‌ها مجبورند كه به سمت تغییر فناوری‌ها از آنالوگ به دیجیتال حركت كنند.
در كنفرانس عمومی ایفلای 1986 در توكیو، بخش كتابخانه‌ها برای نابینایان ایفلا، از برگزاری جلسه‌ای بین‌المللی پیرامون كتاب‌های گویای دیجیتال و كشف فناوری دیجیتالی كه همه نیازمندی‌های كاربران همچنین ارائه دهندگان را برآورده می‌كند، بهره برد. نتیجه جلسه این بود كه هیچ یك از فناوری‌های گویای دیجیتال در آن مرحله نیازمندی‌های توزیع كتاب‌های گویای دیجیتال را برآورده نكرده است.
دسترسی به اطلاعات دیجیتال در حدود سال 1990 امكان‌پذیر شد. افراد نابینا و كم بینا می‌توانستند از رایانه‌ها برای خواندن استفاده كنند. به تدریج كتاب‌های گویای دیجیتال، شیوه رایجی برای خواندن شد. البته این امر به این معنا نبود كه از میزان بهره‌گیری كتاب‌های بریل كاسته شود زیرا كتاب‌های بریل تنها قالبی بود كه به شخص امكان كسب مهارت‌های سواد را می‌داد.
در دهه 1990، سه رویداد مهم اتفاق افتاد. در ابتدا، اینترنت همگانی شد. رویداد بعدی، اختراع صوت فشرده، مخصوصاً ام پی تری روشی ماندگار برای توزیع صوت دیجیتال روی اینترنت فراهم كرد. در رویداد سوم از آنجایی كه دیسك‌های فشرده مورد استقبال گسترده‌ای قرار گرفته بود كتابخانه سوئد، این قالب را به عنوان رسانه هدف برای توزیع دی زی انتخاب كرد. نمونه اولیه پخش كننده دی زی در 1994 ساخته شد. بعد از آن كنفرانسی بین‌المللی در مورد رایانه‌هایی كه به اشخاص با نیازهای خاص كمك می‌كنند، برگزار شد. این كنفرانس، منجر به علاقه قابل توجهی به طرح دی زی شد.
همانطور كه اشاره شد در ابتدا، دی زی به عنوان سیستم اطلاعات صوت محور دیجیتال در سوئد، كتابخانه ملی كتاب‌های گویا و بریل سوئد ، توسعه یافت تا نیازهای كاربران كاست کتاب گویا را برآورده كند. كیفیت نامطلوب صدا،‌ پخش طولانی و رسانه‌های دستی و عدم سازگاری كتاب‌های گویای امانت گرفته شده،‌ نگرانی‌های اصلی خوانندگان حرفه‌ای كتاب‌های گویا بودند. مشاركت كاربر در سراسر فرایند توسعه، یكی از ویژگی‌های توسعه دی زی بود.
در سال 1994، كتابخانه ملی كتاب‌های گویا و بریل سوئد و كتابخانه لبی رینتن نمونه اولیه‌ای از كتاب گویای دیجیتال پی سی محور در كنفرانس آی سی سی اچ پی در وین ارائه كردند. در اوایل دسامبر 1995، زوریتا ، دبیر كل اتحادیه جهانی نابینایان در نشست مقدماتی، با شور و شوق،‌ خواستار ایجاد كنسر سیوم دی زی شد. توسدو در یومگای ، یاپ در هلند، ‌بیجورك و نورداستروم در سوئد و دیگران توسعه دی زی را بسیار مورد حمایت قرار دادند.
از چندین عضو بخش كتابخانه‌های نابینایان در تورنتو در سال 1995 بازدید شد و موافقت شد تا استانداردهای بین‌المللی كتاب‌های گویای دیجیتال توسعه یابد و قرار شد كتابخانه لبی رینتن در سوئد و شینانوكنسیسو در ژاپن آنها را به تلاش برای توسعه استاندارد كتاب گویای دیجیتال باز و غیر اختصاصی تشویق كنند. معاهده توسعه استاندارد كتاب گویای دیجیتال به طور موفقیت‌آمیزی در جلسه‌ای در كنفرانس عمومی ایفلا در 1995 استانبول بدست آمد. جلسه به این نتیجه رسید كه یك استاندارد بین‌المللی را در طی دو سال ایجاد كند.
بر اساس توافق اولیه كتابخانه ملی كتاب‌های گویا و بریل سوئد و مؤسسه ملی سلطنتی نابینایان و سازمان كتابخانه‌های ژاپنی برای نابینایان، ‌همچنین تولیدكنندگان،‌ لبی رینتن،‌ شنیانوكنیسیو، نمونه آزمایشی بین‌المللی دی زی با یك دستگاه پخش اولیه ایجاد شد تا نیازمندی‌های كاركردی افراد دچار معلولیت‌های چاپ شناسایی شود. دولت ژاپن این بودجه را تأمین كرد. نمونه آزمایشی جهانی با مشاركت 1000 نابینا و معلول دیداری در 30 كشور در 5 قاره از جمله در مناطق در حال توسعه انجام شد. نتیجه خیلی روشن بود: افراد شكایات بسیاری در مورد سیستم نمونه اولیه داشتند اما در نهایت به توسعه استانداردهای دی زی ابراز تمایل كردند .
از اینرو دیزی با حداقل امكانات كارش را آغاز كرد و طی چند دهه توانست امكاناتی برای روشندلان فراهم آورد تا بتوانند به راحتی پیام خود را با دیگران به اشتراك گذاشته، بخوانند، بنویسند و با جهان، ارتباطات وسیع برقرار كنند.
در ایران و جهان اسلام هم اجرای چنین طرحی شدنی است. البته بر خلاف عقیده برخی، كپی برداری از دیزی صحیح نیست و باید شیوه‌ای متناسب با اقتضائات بومی و ملی و مذهبی خودمان طراحی كنیم.
هم اكنون در برخی از كشورهای اسلامی، فعالیت‌هایی جهت راه‌اندازی سیستم‌های دیجیتال در جریان است. برای نمونه در مالزی در 27 شعبان 1434 (یولیو 2013م) مراسم جشنی با حضور شخصیت‌های قرآنی به منظور كامپیوتری كردن قرآن به خط بریل و راه‌اندازی شبكه قرآن بریل برپا كردند .
لازم است مدیران این جریان‌ها در كنار هم تجمع و نشست داشته باشند و با تعامل و هم اندیشی شبكه دیجیتال سراسری برای جهان اسلام برای نابینایان را راه‌اندازی نمایند.
البته دفتر فرهنگ معلولین مطالعات و كارشناسی‌های خود را در یك جلد كتاب به زودی منتشر خواهد کرد. آنچه در اینجا آمد خلاصه‌ای از آن كتاب است.
خواهش از كارشناسان: این پروژه نیاز به همفكری و مشاوره بسیار دارد و امید به راهنمایی‌های كارشناسان داریم. از اینرو از همه عزیزان كارشناس در رشته‌های مختلف تقاضا و خواهش می‌كنیم اگر نظر انتقادی یا تكمیلی دارند به دفتر مجله توان‌نامه ارسال فرمایند تا انشاءالله مورد بهره‌برداری شایسته قرار گیرد.