نظام آموزش و پرورش استثنایی و خط بریل

نظام آموزش و پرورش استثنايي و خط بريل

گفت‌وگو با عليرضا كبيری(رئيس اداره آموزش و پرورش استثنايي استان قم)
درآمد
آقای علیرضا کبیری متولد سال ۱۳۴۲ و دارای مدرک کارشناسی علوم تربیتی است. فعالیت ایشان در سمت کفیل آموزگاری در آموزش و پرورش شروع و در کلیه دوره‌های تحصیلی، فعالیت آموزشی داشته است. ایشان به مدّت ۷ سال مسئول بخش و نمایندگی آموزش و پرورش یکی از استان‌ها و سپس در سمت معاونت‌های مختلف ادارات یکی از نواحی آموزش و پرورش استان قم مشغول به فعالیت آموزشی و پرورش بوده است. سپس به عنوان رئیس اداره برنامه ریزی اداره کل آموزش و پرورش استان فعالیت نموده و پس از آن چندين سال است ریاست اداره آموزش و پرورش استثنايي استان قم را بر عهده گرفته و در اين زمينه خدمات بارز و موفقی داشته است.

* خط بريل چيست و چه كاربردي در آموزش نابينايان دارد؟
آموزش بريل امروزه يكي از مهمترين راهكارهاي آموزشي افراد مبتلا به مشكلات حاد بينايي مي‌باشد. (در نظام خط بريل حروف و علائم از تركيب يك تا شش نقطه برجسته به وجود مي‌آيد كه اين نقطه‌ها به صورت افقي در دو ستون عمودي قرار مي‌گيرد. در خط بريل حروف الفبا و ساير علامتهايي كه در خواندن و نوشتن به كار مي‌رود با تغيير موقعيت مكاني نقطه‌ها تشكيل مي‌شود. )
تحقيقات نشان داده است كه خواندن خط بريل بسيار شبيه به فرآيندهايي است كه كودك بينا براي خواندن خطوط چاپي بايد ياد بگيرد اما در اينجا فرد نابينا يا كم بينا بايد ياد بگيرد كه به جاي كلمات يا جملات از خانه‌هاي چهارگوش استفاده كند.

* ملاك آموزش و پرورش براي تعيين شيوه آموزش به دانش‌آموزان نابينا چيست؟
از آنجا كه توجه و احترام به تفاوتهاي فردي جزء اركان اصلي آموزش و پرورش كودكان استثنايي مي‌باشد هيچ روش و نسخه واحدي براي آموزش و پرورش كليه كودكان نابينا و كم بينا وجود ندارد. بعد از معرفي یا مراجعه كودك دچار آسيب بينايي به اين اداره كارشناس بينايي سنجي وضعيت بينايي كودك را به طور كامل مورد بررسي قرار مي‌دهد و شدت و حدت آسيب، ميزان ميدان ديد و پيش رونده يا ثابت بودن آسيب را مشخص مي‌كند. بعد از آن كارشناسان آموزش بر اساس موارد فوق و سطح ذهني كودك و ساير ملاك‌ها مشخص مي‌كنند كه براي آموزش بايد از شيوه‌ كتب درشت خط و وسايل كمك بينايي استفاده شود و یا باید آموزش خط بريل شروع شود.

* آموزش خط بريل از چه سني بايد آغاز شود؟
آموزش خط بريل نياز به فرآيندهاي پيچيده ذهني دارد و افرادي كه اين خط را مي‌آموزند بايد از لامسه‌اي قوي برخوردار باشند. بنابراين كودكان نابينا هر چه زودتر در معرض آموزش قرار گيرند راحت‌تر اين خط را فرا مي‌گيرند و در آينده با سرعت و دقت بالاتري مي‌خوانند. از اين رو آموزش و پرورش استثنايي آموزش‌هاي خود را از بدو تشخيص و مراجعه كودك به شيوه آموزش مادر- كودك شروع مي‌كند و به تدريج لامسه كودك را آماده آموزش مي‌نمايد. آموزش رسمي خط بريل از سن ۵ سالگي آغاز مي‌شود و كودك در پايه آمادگي (كه در آموزش و پرورش استثنايي اجباري است) مقدمات خط بريل يعني تشخيص نقطه‌ها و نوشتن آنها را به صورت بازي و با ابزارهاي خاص مي‌آموزد و از كلاس اول بر اساس سطح ذهني، محتواي آموزشي را دريافت كرده و سپس كلمه‌آموزي و جمله‌آموزي و … تكميل مي‌گردد.

* به نظر شما با توجه به پيشرفت تكنولوژي و توسعه وسايل مورد نياز نابينايان مثل نرم افزارها و . . . آموزش خط بريل چه لزومي دارد؟
آموزش و پرورش در سالهاي ابتدايي تحصيل هر فرد افزايش چهار مهارت را در دستور كار خود دارد كه اين مهارت‌ها در آينده تحصيلي، شغلي و اجتماعي افراد تا پايان عمر مي‌‌توانند مؤثر باشند اين چهار مهارت اصلي عبارتند از گوش دادن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن.
افراد دچار آسيب بينايي نيز از اين قاعده مستثني نيستند و تلاش مي‌شود كه در طول مدت آموزش ابتدايي و پايه به اين چهار مهارت اصلي دست يابند تا بعدها بتوانند به منابع اطلاعاتي مورد نياز خود به صورت مكتوب دسترسي داشته باشند.
نوشتن به خط بريل با ساده‌ترين ابزار همواره مي‌تواند در دسترس فرد باشد و از نظر اقتصادي نيز مقرون به صرفه تر است اما بسياري از ابزار تكنولوژي جديد به طور مداوم در دسترس فرد نيستند.
ما در آموزش و پرورش استثنايي تلاش مي‌كنيم افراد نابينا را بر اساس توان و نيازها به كليه اين ابزار يعني هم خط بريل و هم ساير موارد موجود مسلح كنيم كه در مواقع لزوم بتوانند از هر يك از آنها بهره بگيرند. اين وسايل و تجهيزات و خط بريل يا شيوه گويا مكمل هم بوده و در بسياري از موارد افراد نابينا به طور سليقه‌اي و بر اساس راحت بودن با يك روش از آن بهره بيشتري مي‌گيرند.

* آيا روش آموزشي بريل را براي تمام دانش‌آموزان مفيد مي‌دانيد؟
همان‌گونه كه قبلاً گفته شد در بسياري از موارد بر اساس نوع و شدت آسيب بينايي آموزش خط بريل توصيه نمي‌شود مثلاً در مورد افرادي كه داراي باقيمانده بينايي بوده و يا كساني كه حس لامسه ايشان مشكل دارد و نمي‌توانند خط بريل را بياموزند اين افراد به سمت روش‌هاي ديگر آموزشي مثل كتب گويا و درشت خط هدايت مي‌شوند.
در آموزش و پرورش افراد داراي آسيب بينايي يكي از گروه‌هايي كه آموزش بريل به ايشان با مشكلات زيادي روبروست، افراد دير نابينا هستند كه در بزرگسالي به دلايلي چون جنگ، تصادف و . . . مبتلا به آسيب بينايي مي‌شوند. از آنجا كه حس لامسه اين افراد شكل گرفته، نمي‌توانند به راحتي خواندن خط بريل را فرا بگيرند و در صورت يادگيري هم سرعت خواندن و نوشتن ايشان كندتر از نابينايان مادرزادي يا افرادي است كه در سنين پايين مبتلا مي‌گردند.

* به نظر شما آيا استفاده از خط بريل داراي مشكلاتي هم هست؟ در صورت مثبت بودن پاسخ توضيحات بيشتري ارائه فرماييد.
منتقدان به سامانه بريل معتقدند كه بسياري از خوانندگاني كه از بريل استفاده مي‌كنند نسبت به كساني كه مطالب چاپي مي‌خوانند كندتر عمل مي‌كنند، در ضمن مطالب خواندني به خط بريل جاگير و خسته كننده هستند و از سوي ديگر افراد نابينا بدون استفاده از بريل استقلال كمتري خواهد داشت.
برخي افراد كه به علت ضعف در لامسه قادر به خواندن بريل نيستند وابستگي بيشتري به كتاب‌ها و نوشتارهاي ديداري دارند. بنابراین انجام دادن برخي تكاليف ساده مانند برچسب زدن به قوطي‌ها جعبه‌ها يا كارتن‌ها در دستشويي يا آشپزخانه برایشان تقريباً غير ممكن مي‌شود.

* آيا در زمينه خط بريل پژوهش‌هايي صورت گرفته است؟
بله پژوهش‌هاي زيادي در مورد تأثير خط بريل بر مغز افراد نابينا صورت گرفته و دانشمندان در اين زمينه به نتايج جالبي رسيده‌‌اند به عنوان مثال پژوهشگران مؤسسه ملي اختلالهاي عصب شناسي و سكته مغزي در مجله طبيعت گزارش دادند كه افراد نابينا احتمالاً از سنين اوليه شبكه عصبي‌شان را به گونه‌اي بازآرايي كرده‌اند كه اطلاعات حسي مربوط به حركت انگشتان روي الگوهاي نقطه‌هاي بريل موجب فعال شدن مراكز پردازش بينايي مغز مي‌شود. بنابراين شايد بتوان گفت كه خلقت و طبيعت نيز به گونه‌اي هوشمندانه حس لامسه افراد نابينا را جايگزين حس بينايي ايشان ساخته و آن را به رسميت شناخته است.
در كشور عزيزمان هم بحمدالله هم زمان با توسعه رشته دانشگاهي آموزش و روان‌شناسي كودكان استثنايي پژوهش‌هاي متعددي در زمينه نابينايان و خط بريل انجام شده كه پرداختن به آنها از حوصله اين گفتگو خارج است.
همچنين آموزش خط بريل به عنوان يك واحد درسي در سطح دانشگاه‌ها براي دانشجويان رشته آموزش كودكان استثنايي تدريس مي‌گردد و دانشجويان شيوه‌هاي آموزش اين خط به افراد داراي مشكل بينايي را فرا مي‌گيرند.