میزگرد کارشناسان خط بریل: گذشته، حال و آینده بریل

گذشته، حال و آينده بريل
ميزگرد كارشناسان خط بريل

(اين ميزگرد در محل دفتر فرهنگ معلولين به تاريخ شنبه ۳۱ خرداد ۱۳۹۳ برگزار شد)
شناسه
مجله توان‌نامه با دعوت بيش از ده نفر از كارشناسان بريل و كساني كه سال‌ها در اين زمينه تلاش و خدمت كرده‌اند، جلسه گفت‌وگوی ویژه‌ای درباره موضوعات مهم و مرتبط به زبان و خط بسودني (بريل) را تشكيل داد. اين جلسه در محل دفتر فرهنگ معلولين، روز شنبه ۳۱ خرداد ماه ۱۳۹۳ برگزار شد، برای این نشست تلاش شده بود که از همه نهادهايي كه در عرصه بريل توليدات دارند،‌ اعم از دولتي و غيردولتي؛ انتفاعي و غيرانتفاعي دعوت شود. نمايندگان آموزش و پرورش استثنائي استان قم، كتابخانه آيت الله خامنه‌اي، سازمان بهزيستي استان قم، دفتر فرهنگ معلولين و نيز چند كارشناس امور بريل به صورت مستقل در اين ميزگرد شركت داشتند. آقایان مجتبی علیزاده، ابوالقاسم یوسفی، غلامرضا نظری، حسن عبدلی، اباذر نصر، علی نوری و خانم‌ها هاجر شعاعی، زهرا زارع، منصوره ضیایی‌فر، اعظم قاسمی، طیبه عبدلی، نيز حجة الاسلام والمسلمين سيدرضا حسيني امين به عنوان سردبير مجله توان‌نامه و آقاي محمد نوري به عنوان مدیر دفتر فرهنگ معلولین و مصاحبه‌گر حضور داشتند. در مجموع ۱۳ فعال خط بريل در اين مصاحبه شركت داشته و به ابراز نظرات خود پرداختند.
قبل از متن گفت‌وگو، تذكر اين نكته ضروري است که هدف ما در اين ميزگرد همانطور كه در دعوت نامه هم ذكر شده بود، يافتن مسائل حادّ و بحراني، كشف معضلات اولويت‌دار در عرصه خط لمسي (بسودني يا بريل) بود. بر اساس برخي آمارها اگر در ايران حدود دو ميليون نابينا و ضایعات چشمی وجود داشته باشد، پس افراد نيازمند خط بريل و استفاده كننده از آن بسیار هستند. اين رقم چندان معتنابه و چشم گير است که؛ به برنامه‌ريزي، تجزيه و تحليل وضعيت و تدبير برای آينده ایشان نياز دارد. بر اساس اطلاعات اعلام شده توسط سازمان بهزيستي، آمار نابينايان متأسفانه در حال افزايش است. اينان حداقل در زمينه دین و معنويت، به قرآن كريم و ديگر متون ديني به خط بريل و همچنين به روش گويا نياز دارند و هدف از اين گفت‌وگو تجزيه و تحليل وضعيت كنوني و برنامه ريزي براي آينده و تأمین همین نیازها بوده است.

** محمد نوري: با اجازه سر دبير محترم جناب آقاي حسيني امين كه اداره ميزگرد را به بنده سپردند، اگر سروران حاضر اجازه دهند، نخست مسائل حادّ‌ و مبحث‌هاي اولويت‌دار را مرور كنيم. يعني سرفصل مسائل را بيان كنيم؛ آنگاه سراغ محتواي چند مبحث كه از همه اولويت بيشتر دارد مي‌رويم. از جناب آقاي عليزاده شروع مي‌كنيم به نظر جنابعالي الآن وضعيت بريل چگونه است و اهمّ مسائل حادّ و بحراني در اين زمينه كدام است؟
مجتبی عليزاده: به نظر اينجانب سه مسئله حادّ‌ و ضروري هم اكنون در عرصه بريل خودنمايي مي‌كند. اين مسائل به ترتيب اولويت عبارت‌اند از: لزوم وجود ضوابط و قوانين يكسان در همه آموزشگاه‌ها و به صورت کلی «همسان‌سازي خط بريل»؛ دوم اینکه وسايل بريل چه براي استفاده شخصي و چه ماشين‌های چاپ گران قيمت است؛ و بالاخره سومين موضوع حاد در زمينه بريل نابساماني‌ها در زمينه آموزش است.

** توضيحات اين سرفصل‌ها بماند براي ادامه جلسه فقط الآن يك دور سر فصل‌هاي حادّ‌ و بحراني در عرصه بريل را بيان مي‌فرماييد.
زهرا زارع: غير از سرفصل‌هايي كه آقاي عليزاده گفت‌، توسعه بريل در ايران كُند بوده است. بنابراين فقدان دسترسي همگاني روشندلان به بريل يك مسأله حادّ در جامعه روشندلان است. مسأله حادّ‌ دوم، آموزش است. با اينكه روشندلان از هوش بالايي برخوردار هستند ولي به دليل مشكلات بريل، آموزش به آنها مشكل است و بعضي از بچه‌ها به هنگام آموزش، اظهار ناراحتي كرده‌ و گاه كلاً تحصيل را كنار مي‌گذارند. بريل نياز به آسان سازي و تسهيل دارد.
هاجر شعاعي: بريل همگام با توسعه ادبيات و زبان رشد نكرده است و از تحقيقات ديگران در ديگر كشورها باخبر نيستيم و از تجارب آنها بهره نمي‌بريم. البته به نظر مي‌رسد بريل فارسي از بريل عربي آسان‌تر و پيش‌رفته‌تر باشد.
منصوره ضيايي‌فر: ابتدا تقويت حس لامسه و آموزش افراد براي اينكه لامسه خود را تقويت كنند لازم است. دوم اينكه در بريل عربي برخي علائم مثل هم هستند و بايد اقدامي براي تمايز آنها بشود.
طیبه عبدلي: حجيم بودن كتب بريل و ضرورت توسعه كوتاه نويسي در بريل، یک مشكل حادّ است.
ابوالقاسم يوسفي: به نظر اينجانب دو سر فصل حاد در عرصه بريل هست. يكي هراس دانش‌آموزان از بريل و دوم ضعف و كمبود پژوهش درباره مسائل و مشكلات خط بريل است. بريل هراسي در بين دانش‌آموزان مشهود است.
علي نوري: عدم ارتباط مراكز بريل و نهادهايي كه توليد بريل دارند، پيامدهاي ناخوشايند به همراه داشته است. بهه هرحال عدم ارتباط و عدم تعامل بين مراكز ذی‌ربط فعلاً موضوع مهمّی است.
حسن عبدلي: مهم‌ترين موضوع در عرصه بريل اين است كه كار دست اهلش نيست. مثلاً آموزش عمومي بريل به سازمان بهزيستي واگذار شد. سازماني كه ماهيتش نه پژوهشي و نه آموزشي بلكه خدماتي است. باید در سطح بالاي كشوري، شورايی تشکیل شود و از هر ارگان يك نفر، براي مسائل مهم و خط‌مشي بريل تصميم‌گيري کرده و سپس ابلاغ كنند و همگان اجرا كنند.
غلامرضا نظري: وجود اغلاط در متون بريل منتشر شده و تأثير اين اغلاط در ذهنيت و ادبيات روشندلان نكته مهمي است.
اباذر نصر: به نظر مي‌رسد آثار مرجع در زمينه بريل بسيار اندك است،‌ مأخذشناسي،‌ دائرةالمعارف، شخصيت شناسي و ديگر آثار مرجع كم است. براي شناخت شخصيت‌هايي كه در عرصه بريل كار كرده‌اند، چون كتاب مرجع نيست بايد ده‌ها ساعت وقت صرف كرد. يعني پژوهش‌هاي زير بنايي و مرجع در عرصه بريل نيست يا بسيار اندك است و به تبع آن آثار مرجع هم اندك هست.
سید رضا حسيني امين: به نظر اينجانب فقدان خط مشي بريل اصلي‌ترين مشكل خط بريل است. به عبارت ديگر طرح جامع وجود ندارد. از اينرو وظيفه هر نهاد معلوم نيست؛ وظيفه پژوهشگاه‌ها معلوم نيست و … .
اعظم قاسمي: نواقص موجود در الفبا و در علائم اصلي‌ترين مشكل بريل است. مثلاً مدّ با اينكه در زبان عربي مهم است ولي چيزي برايش تعريف نشده است.

** در مجموع حدود ۲۰ سرفصل گفته شد. در يك دسته بندي ساده، برخي از اينها ماهيت پژوهشي، بعضي فني يا آموزشي يا مرتبط به ابزار آلات توليد بريل است. در دور بعد به بررسي محتوايي و تحليل اين سرفصل‌ها مي‌پردازيم. از جناب آقاي علیزاده آغاز مي‌كنيم. شما سه مشكل حادّ را مطرح فرموديد. از همسان سازي شروع كنيم. چه راه‌كاري براي حلّ اين مشكل پيشنهاد مي‌فرماييد؟
مجتبی عليزاده: روشندلان هم اكنون از دو طريق بساوايي (لامسه) و شنوايي مي‌توانند به فراگيري و آموختن مبادرت ورزند. اما اينكه برخي لامسه و شنوايي را دو راه در عرض هم مي‌دانند، اينگونه نيست و اين دو مكمل يكديگر و در طول هم قرار دارند و مهارت يادگيري منوط به هر دو است. از اينرو اگر بريل خوب اجرا نشود يادگيري مختل مي‌شود بريل همان لمس نقطه‌هايي است كه به دليل برجسته شدن بُعد پيدا كرده و قابل لمس شده و هر كدام از آنها نماد حرف و علامتي است و در مجموع كلمات و جملات و سپس پاراگراف‌ها و بالاخره متن را تشكيل مي‌دهند. اين لمس را نبايد ساده انگاشت همانطور كه رؤيت كلمات توسط فرد بينا نقش پيچيده در يادگيري دانش دارد، در اينجا هم شكل گيري كلمات و درك جملات به شكل گيري ذهنيت و يادگيري علوم مي‌انجامد.
حال اگر همسان‌سازي نباشد؛‌ يعني آقاي الف چند نقطه مشخص را لمس مي‌كند و تلقي آب خواهد داشت در حالي كه آقاي ب همان چند نقطه را لمس مي‌كند و نان را مي‌فهمد. مشكل به اينجا ختم نمي‌شود و وقتي الف و ب دو گونه فهم از يك نماد داشتند، يعني تفاهم نخواهند داشت. با اينكه اساس فراگيري و علوم بر تفهيم و تفاهم است. يعني همگان از تركيب ك ت ا ب، كتاب را مي‌فهمند. اگر يك نفر از ك ت ا ب، كتاب را بفهمد و فرد ديگر از همين تركيب، دفتر را درك كند و فرد سوم قلم را، تلقي همگاني و مشترك جامعه انساني مخدوش خواهد شد و تفاهم از بين مي‌رود و در نهايت ارتباط انسان‌ها و تعامل آنها و تبادلات فرهنگي و اجتماعي از بين مي‌رود.
بنابراين وقتي مي‌گوييم در بريل همسان سازي لازم است، منظور اينست كه تفاهم، يادگيري و تبادل فرهنگي و علمي را كارآمدتر نماييم. اما همسان سازي نياز به چند عنصر بنيادي دارد:‌ عنصر اول قانون است. يعني بايد ضوابطي دقيق حاكم شود؛ ضوابطي كه گوياي وضع هر نماد در جايگاه متناسب است. عنصر دوم قانون گزار است. بايد نهادي عالي كه مشروعيت و نفوذ داشته و همگان مصوبات آن را قبول دارند، حاكم شود و به وضع قانون بپردازد. به نظر مي‌رسد لازم است شورايي در سطح عالي با نمايندگاني از مراكز عالي تشكيل شود و به سامان‌دهي بريل بپردازد. عنصر سوم اطاعت از قانون است. اگر همه قواعد به خوبی مشخص شود ولي آموزگاران، نويسندگان و روشندلان، حرف شنوي نداشته و قانون را پذيرا نباشند، مشكل همچنان باقي است. لازمه حرف شنوي، شناخت و داشتن اطلاعات كافي و نيز التزام عملي به قانون است. مراكز و نشرياتي مثل توان‌نامه مي‌توانند فرهنگ بريل و ضرورت اهتمام به آن را ترويج كنند.

** اينكه فرمودید وسايل بريل گران است و تعميم ندارد و دسترسي همگاني به آنها مشكل است؛‌ درست است، بخشي از مشكل مربوط به گراني وسايل است ولي اگر دقيق‌تر توجه كنيم مشكل اساسي‌تری در زمينه بريل هست و آن فقدان استفاده همگاني و جهاني از آن است. مثالي بزنم در هزار سال قبل نويسندگان و ناشران كتب، كلمه به كلمه متن كتاب را مي‌نوشتند و استنساخ كرده و از اين طريق در اختيار ديگران مي‌گذاشتند. اما وقتي دستگاه چاپ و بعداً كامپيوتر و اينترنت آمد توسعه علوم را سرعت بخشيد و حالا يك متن به هر زبانی در نقاط مختلف جهان قابل دسترسي مي‌شود. اما در زمينه بريل هنوز مشكلاتي هست. ظاهراً وسايل و امکانات جديد بهتر شده ولي هنوز متون لمسي مانند متون بينايي، از نظر سرعت استفاده همگاني و جهاني توسعه پیدا نکرده‌اند. چه فكري به حال اين موضوع بايد كرد؟
منصوره ضيايي‌فر:‌ شركت‌هاي خارجي و در داخل شركت‌هايي مانند پكتوس و صنایع آموزشی و به نوین در تلاش‌اند بريل را همگاني كنند، آن هم از طريق وسايل ارتباطي و رسانه‌هاي عمومي. فقط در اين صورت است كه قيمت‌ها مي‌شكند و تنزل مي‌يابد. تصور كنيد زماني برسد كه يك نابينا از طريق تلفن متوني دريافت مي‌كند. نه اينكه گويايي باشد و صدا را بشنود بلكه متون را از تلفن از طريق لامسه دريافت كند. نهايتاً وسيله ارزان قيمتي كنار تلفن باشد و نابينا وقتي به سايت نورمگز يا كتابخانه دانشگاه تهران وصل شد، بتواند، مجله توان‌نامه را به روش لمسي بخواند و دريافت كند.
هم اكنون تبديل گويايي به لمس و برعكس اجرا شدني است ولي نياز به وسايل گران قيمت و پيچيده دارد. اميدواريم در سال‌هاي نزدیک شاهد باشيم كه تلفن و اينترنت به خدمت بريل درآيند. در اين صورت مشكلات به طور اساسي رفع مي‌شود.

** هم اكنون كتاب گويا از حيث حمل آن به وسيله رسانه‌ها و شبكه‌هاي جهاني و همگاني و عموميت يافتن آن نسبت به بريل پيشرفت بيشتر داشته است؟
علي نوري: كتاب گويا غیر از شنیدن بوسیله وسایل پخش کننده عادی و همیشگی، از طريق سيستم اندرويد نیز بر روي موبايل قابل دریافت و شنيدن شده است. يعني موبايل به عنوان گسترد‌ه‌ترين وسيله ارتباطي پس از اينترنت به خدمت كتاب گويا در آمده است. همينطور اينترنت به خدمت كتاب گويا درآمده است. اما بريل هنوز اندكي عقب‌تر است.
یک دستاورد جدید که آمد و باعث شد که مشکلات استفاده از خط بریل کمتر شود دستگاه‌های نمایشگر بریل یا برجسته نگار است. وقتی فرد نابینا برجسته‌نگار را تهیه کند دیگه از آنجا به بعدش همان منابع اطلاعاتی را که یک فرد بینا در فضای مجازی دسترسی دارد، نابینا نیز دسترسی پیدا می‌کند و احتیاج کمتری به چاپ کتاب بریل است. چون می‌تواند به صورت مصنوعی خط بریل را بخواند و همان جا زیر دستش ایجاد می‌شود. نمایشگرهای بریل جدید راحت به لپ تاپ وصل می‌شود و حجم خیلی کمی دارد و خیلی راحت فرد نابینا اکثر مطالب را از روی مانیتور رایانه‌اش با همان دستگاه برجسته‌نگار به صورت بریل می‌خواند. البته مشکل اساسی عدم توسعه و عدم استقبال عمومی این برجسته نگارها، قیمت بالا و گرانی آنها است که عموم نابینایان توان خریدن آنها را ندارند. اگر دولت حمایتی انجام دهد و بتواند برجسته نگار بریل به همراه نرم افزار‌اش را در اختیار نابینایان قرار دهد، این موفقيت بزرگي محسوب خواهد شد.

** فكر كنم بايد يك ميز گرد يا مصاحبه‌اي با محوريت بررسي اختراعات و پيشرفت‌ها در زمينه بريل داشته باشيم. اما آيا به نظر شما تاكنون تحقيق ميداني درباره دو شيوه بريل و گويا و تأثير و كارآمدي آنها عرضه شده است؟
هاجر شعاعي: پژوهشگران روان شناس درباره جايگاه بريل و كتاب گويا در فراگيري روشندلان تحقيقات خوبي داشته‌اند. اما در ايران فقط در برخي پايان‌نامه‌ها، بررسي‌هاي ميداني جزئي شده و تحقيق جامع و همه جانبه نبوده است.

** نقش جامعه، گروه همسال، خانواده و والدين در آموختن بريل را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
طیبه عبدلي: در فراگيري علوم از طريق متون بريل، قطعاً هر فرد و هر گروه در جايگاه خود مي‌تواند مؤثر باشد. مساعدت و نقش آنان در اين مورد متنوع است و جنبه‌هاي مختلف دارد. از نظر مالي، تهيه كتاب بريل گران و پرهزينه است. اگر والدين و جامعه مساعدت نكنند، روشندلان نمي‌توانند به بريل دسترسي كافي داشته باشند. از نظر ديگر اگر فايل كامپيوتري كتب در دسترس باشد، توليد بريل آن آسان‌تر خواهد شد. ناشران و نويسندگان اگر كمك كنند و فايل‌هاي كتب را در اختيار قرار دهند، توليد بريل راحت‌تر مي‌شود.

** اطلاع‌رساني در زمينه بريل را چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
اباذر نصر: تا كنون يك يا دو عنوان مأخذشناسي آثار بريل منتشر شده است. اما اگر اطلاع‌رساني به خوبي پيش مي‌رفت، قطعاً وضعيت كتاب بريل بهتر بود. مجلاتي مثل آينه پژوهش كه به نقد و بررسي كتب مذهبي و اسلامي مي‌پردازند، حتي يك بار هم به كتب بريل مذهبي نپرداخته‌اند. به همين دليل اغلاط و نابساماني در آنها راه يافته است.
اطلاع‌رساني جنبه‌هاي متعدد دارد و همه اينها مي‌‌تواند به كمك بريل بيايد و به اصلاح آن بپردازد. متون مذهبي مثل قرآن، نهج البلاغه، دعاها كثير الاستفاده‌اند ولي غير از چند عنوان محدود از آنها، ديگر آثار مذهبي به خط بريل عرضه نشده و جای خالیشان کاملاً احساس می‌شود.
غلامرضا نظري:‌ حدود سه دهه است كه در عرصه بريل قرآن و كتب مذهبي فعال هستم. برخی مؤسسات، قرآن بریلی كه از حدود چهل سال قبل مانده را مبناي عمل قرار داده‌اند و از روی همان مدام تکثیر می‌کنند، با اينكه پر از اغلاط است و از لحاظ رسم الخط، ساختار و علائم و اعراب مشكلات جدي دارد.
متأسفانه مؤسسه رودكي برنامه‌اي براي اصلاح آثار مذهبي بريل ندارد. اين اشتباهات موجب تأثيرات بدی در ذهن خواننده مي‌شود. چه خوب است که اخيراً دفتر فرهنگ معلولين قرآن بريل جديد با جعبه زيبا و كم هزينه منتشر كرده و مهم‌تر اینکه قصد دارد رایگان برای همه كتابخانه‌هاي مهم ایران و حتی سایر کشورها ارسال كند. اين قرآن عيب و نقص آن نسبت به ديگر كارها بسيار كاهش يافته است و امیدوارم بتوانند به دست نابینایان جهان اسلام برسانند.

** آقاي حسن عبدلي مدير يك مركز توليد كتاب بريل است. روش شما براي بريل به ويژه در متون مذهبي چيست؟
نخست به نيروهاي تولیدکننده بریل آموزش‌های تخصصی بر اساس ضوابط و قوانين بهزيستي و آموزش و پرورش استثنایی داده مي‌شود، سپس به توليد اقدام مي‌نمايیم. در مرحله بعد چند نفر خبره به بررسي و مطابقت و تصحیح پرداخته و اغلاط گرفته و اصلاح مي‌شود.

** تحولات و اصلاحات خط بريل در ايران و جهان اسلام در چند مرحله اجرا شده است. آيا سير تكامل آن مطلوب بوده است؟
زهرا زارع:‌ از سال ۱۳۳۹ش كه خط بريل در نظام آموزشي ايران پذيرفته شد تا كنون هر چند سال يكبار تغييراتي از نظر تكميل علائم، يكدست سازي و استفاده از تجارب جديد داشته است. امّا در سه دهه اخير با ورود كامپيوتر و اينترنت در همه خانه‌ها و مراكز، شاهد تحولات جدي و شگرف بوده‌ايم؛ اما خط بريل همگام و همپاي ديگر بخش‌هاي فرهنگي و علمي رشد نكرده است.
اگر اصلاح را به معناي عام ببينيم، خط بريل فاقد تشكل هدايتگر و مدير بوده و الآن هم فاقد چنين تشكل و نظام مديريتي است. بريل گران است و برجسته نگاران اعم از روشندل و عادي، تشكل صنفی هيچوقت نداشته‌اند و از اين نظر، بريل به اصلاح نياز دارد. از نظر پژوهشي،‌ ابعاد مختلف آن بررسي نشده و نياز به طرح جامع پژوهشي هست و در اين بخش هم به اصلاح نياز هست.

** از بين همه مشكلات و نكاتي كه گفته شد، كدام موضوع زير بنايي‌تر، اجرايي‌تر و داراي اولويت افزون‌تر است؟
حسینی امین: اصلی‌ترین و محوری‌ترین مبحث و نیاز این است که پیشکسوتان بریل یعنی مدیران مراکز و شخصیت‌هایی که در پست‌های آموزگار بریل، پژوهشگر و مؤلف بریل خدماتی داشته‌اند هر چند هفته یکبار دور هم جمع شوند و به بررسی شرایط گذشته و حال بپردازند و پس از یکی دو جلسه بررسی به جمع‌بندی مشترکی نایل خواهند شد. طبعاً این جمع‌بندی مشترک مبنای عملیات بعدی خواهد شد.

محمد نوری: از همه شما که زحمت کشیدید و تشریف آوردید، تشکر می‌کنم. در مجموع مباحث عمومی سودمندی مطرح فرمودید. فعلاً هدف از این میزگرد بررسی موضوعات تخصصی نبود بلکه درصدد بودیم چشم‌اندازی عام درباره بریل داشته باشیم. در جلسات بعد ان شاء الله به مباحث خاص‌تر می‌پردازیم. به امید دیدار و موفق باشید.