تولید آثار بریل

مستحضر هستید کتاب بریل نسبت به کتاب گویا هزینه بیشتر می‌طلبد و به دلیل ویژگی‌هایی که دارد برای کتابخانه‌ها و مصرف عمومی مناسب‌تر است. از اینرو دفتر فرهنگ معلولین پروژه‌های بریل سازی را کارشناسی شده و برای مراکز عمومی اجرا می‌کند. یک نمونه آن ذیلاً معرفی می‌شود.

انتشار جهاني قرآن بريل

اعظم قاسمي
لوئيس بريل در ۱۸۲۴م خط بريل را پايه‌گذاري و اختراع كرد. هدف او، ابداع خطي بود كه هم نوشتن و هم خواندن آن براي نابينايان راحت باشد. او به اين نتيجه رسيد اگر كلمات و حروف را به نقاط برجسته تبديل كند،‌ نابينايان مي‌توانند با استفاده از دستگاه برجسته‌ساز نقطه كلمات را روي كاغذهاي ضخيم حك كنند، سپس با سر انگشتان و حس لامسه آن نقطه‌ها كه جانشين كلمات شده‌اند، خوانده شود. تمامي نبوغ لوئيس بريل در اين بود كه كلمات و حروف را به نقطه تبديل كند. آنگاه اين نقاط را برجسته نمايد، به طوري‌كه با لمس آنها توسط نابينا، كلمه و حرف تداعي شود.
اولين‌بار، خط بريل توسط پاستور كريستوفل در ۱۲۹۹ش وارد ايران شد و او به كمك چند تن از معلمين ايراني، متون درسي و آموزشي براي نابينايان به خط بريل آماده كردند. يعني حدود يكصدسال پس از اختراع خط بريل در اروپا، اين خط به ايران آورده شد. يعني نابيناهاي ايران يكصدسال عقب و متأخر بودند.
يك سيونر انگليسي به نام لاول (Lovell) اولين‌بار در سال ۱۸۷۰م بريل را وارد جهان عرب نمود. او در مصر ساكن بود و تلاش كرد بريل را به نابينايان مصر آموزش دهد. يعني حدود نيم سده، بريل زودتر به جهان عرب نسبت به ايران وارد شد و در ايران نيم سده بعد آمد. آشنايي ديرتر ايرانيان با بريل هنوز آثارش پيدا است و هنوز عرب‌ها به بريل آشناتراند و مشكلات بريل در جهان عرب بيشتر از ايران مرتفع شده است.
اما بريل نخست در متون آموزشي به ويژه ادبيات استفاده شد و متون مذهبي به ويژه قرآن و روايات ديرتر با بريل مرتبط شدند و چند دهه بعد بريل در متون مذهبي راه يافت. مهم‌تر اينكه وقتي بريل به متون مذهبي آمد، متصدي خاصي نداشت. نهادهاي ديني و مذهبي خود را متكفل امور معلولين نمي‌دانسته و هنوز هم نمي‌دانند. از اينرو تلاش نشد متون مذهبي به بريل برگردانده شود.
به همين دلايل، مشكلات بريل، زبان اشاره و كتاب گويا در جامعه مذهبي معلولين بيشتر از جاهاي ديگر است. ناگفته نماند كليسا از بدو اختراع بريل و از زماني‌كه كتاب گويا و زبان اشاره رونق يافت، تلاش كرد متون ديني كليسا را با اين زبان‌ها عرضه كند و معلولين را آموزش دهد تا به عنوان مبلغ مسيحي تلاش كنند.
دفتر فرهنگ معلولين نخستين مركزي است كه وابسته به مرجعيت اعلي شيعه در تلاش است متون مذهبي را به بريل و زبان اشاره و كتاب گويا عرضه كند.
سابقه نشر قرآن بريل
نخستين تلاش‌ها براي بريل‌سازي قرآن كريم معلوم نيست و نمي‌دانيم چه كساني و در چه زماني قرآن را بريل ساخته و عرضه كردند. اما اين قرآن‌ها را براي بعضی كتابخانه‌هاي جهان فرستاده‌اند.
ملك عبدالله پادشاه اردن دومين مقامي بود كه قرآن بريل براي عموم مردم منتشر كرد. قرآن ملك عبدالله اردن در شش جلد قطع خشتي بزرگ منتشر شد و به همه مراكز فرهنگي و كتابخانه‌هاي جهان ارسال شده است. اما اين دو قرآن داراي اغلاط بسيار است. هر چند هزينه‌هاي بسيار صرف صحافي و جلدسازي آن شده ولي محتواي آن مشكلات عديده دارد. از اينرو دفتر فرهنگ معلولين تصميم گرفت قرآن بريل را در سه فاز منتشر و به كتابخانه‌هاي مهم جهان اهداء كند. يك تيم از متخصصين مسئول تهيه فايل و ديگر مقدمات شدند و سه ماه طول كشيد تا فايل نهايي آماده شد.
فايل تهيه شده مبتني بر قرآن عثمان طه است و تلاش شده بدون مشكلات و اغلاط باشد. پس از آ‌ماده‌شدن فايل نوبت به آماده‌سازي دستگاه بريل و نصب فايل روي دستگاه مي‌رسد. پس از اين مقدمات، دستگاه جهت تبديل فايل بينايي قرآن به خط بريل تنظيم مي‌شود و تبديل روي كاغذهاي ضخيم اجرا مي‌گردد.
اميدواريم اين پروژه به بهترين شكل و با كيفيت مطلوب در همه كشورهاي جهان بتواند روشندلان علاقه‌مند به قرآن كريم را خوشحال نمايد.
مشكلات و آسيب‌شناسي
در هر يك از مراحل انتشار قرآن بريل، موانع و مشكلاتي بروز كرده است. مهم‌ترين مراحل توليد اين قرآن عبارت است از:
۱- آماده‌سازي فايل تبديل قرآن بينايي به قرآن بريل
۲- ويرايش و سجاوندي در متن بريل
۳- انتشار خطوط بريلب روي كاغذ ضخيم
۴- فرمت بندي و تقسيم اوراق چاپي
۵- طراحي جلد و جعبه
۶- صحافي، جلدسازي و جعبه‌سازي
۷- پخش و ارسال براي كاربران
عمده‌ترين مشكل در مرحله نخست، مربوط به نرم افزار ويژه تبديل به بريل (Duxbury) بوده است. با توجه به اينكه Duxbury نرم افزار ناقصي است و علائم سجاوندي را نمي‌پذيرفت. مشكلات بسياري در پي داشت. همچنين اغلاط در قرآن‌هاي بريل موجود، كار را دشوارتر مي‌كرد. شباهت علائم و حروف در خط بريل است كه در اكثر قرآن‌ها علائم و حروف بدون فاصله از يكديگر نوشته شده است و مخاطب را به اشتباه مي‌اندازد. تلاش شده حداكثر علائم ويرايشي آورده شود؛ تا قرائت متن توسط روشندلان با حداقل اشتباه همراه باشد. جهت رفع اين مشكل، تمام علائم سجاوندي مانند وقف و ضبط داخل گيومه قرار گرفته است. اين از مهم‌ترين تفاوت‌هاي بارز آن با قرآن‌هاي ديگر است. از اينرو دفتر فرهنگ معلولين درصدد بوده قرآني توليد كند كه داراي استانداردهاي بين‌المللي، با كمترين غلط نگارشي و ويرايشي باشد.
زبان بريل مثل ديگر زبان‌ها رو به تكامل و پيشرفت است. از اينرو اين قرآن در اين مرحله و در اين شرايط مطلوب است ولي در سال‌هاي آتي با تكامل بريل، بايد مجدداً ويرايش شود و نكات و مسائل جديد وارد آن گردد.
كاغذهاي مطلوب و داراي كيفيت به دلايل مختلف از جمله تحريم‌ها در بازار كم است. از طرف ديگر اگر كاغذ بريل كيفيت لازم را نداشته باشد پس از مدتي برجستگي‌ها از بين مي‌رود.
آثار بريل معمولاً در قطع بزرگ رحلي يا خشتي توليد مي‌شود. از اينرو حمل و نقل و نگهداري آن مشكل است. ولي تلاش شده، اين قرآن حتي المقدور ابعاد كوچكتر داشته باشد. اما تنظيم برنامه و دستگاه مشكلات خاص خود را دارد به ويژه وقتي دستگاه پيشرفته نباشد با اينكه خانگي است ولي طرح‌هاي صنعتي و كلان را بخواهيم توسط آن اجرا كنيم.
طراحي‌ها از يك سو بايد صبغه شيعي و مذهبي داشته باشد و از ديگر سو در سراسر جهان و مناطق اهل سنت پخش مي‌شود، مهم‌تر اينكه چون در همه مناطق جهان منتشر خواهد شد، از اينرو بايد جذابيت لازم را داشته ولي حساسيت برانگيز نباشد.
صحافي بريل ويژگي‌هاي فني خاص خود را دارد و اگر فاصله كاغذها مراعات نشود، فشار روي يكديگر موجب از بين رفتن برجستگي بريل مي‌‌شود. و بالاخره پس از توليد نهايي قرآن بريل، بايد به مراكز اهداء كرد كه به روشندلان خدمات مي‌دهد. از اينرو درصدد شناسايي كتابخانه‌ها و مراكزي هستيم كه با اهداء قرآن به آنها، حداكثر سودمندي به دست آيد. از اينرو همينجا از همه كساني‌كه اطلاعات خاص از كتابخانه‌ها و مراكز خارج از كشور دارند، دفتر فرهنگ معلولين را ياري دهند.
امتيازات و اهميت
قرآني كه توسط دفتر فرهنگ معلولين تهيه شده نسبت به قرآن‌هاي پيشين برتري‌ها و امتيازاتي دارد. فقط متن عربي قرآن تبديل به بريل شده است؛ ترجمه به زبان ديگر در اين پروژه مورد نظر نبوده است. البته درصدد هستيم در پروژه ديگر چند ترجمه مهم هم تبديل به بريل شود. قرآني كه داراي رسم الخط عثمان طه بوده مبناي كار در دفتر فرهنگ معلولين قرار گرفت. هدف اين است كه حافظان و قاريان روشندل كه تعداد آنها كم نيست، بتوانند راحت‌تر از اين كتاب آسماني بهره ببرند.
با توجه به احساس نياز نابينايان به قرآن‌هاي مطمئن و صحيح كه با استاندارهاي بين‌المللي نيز مطابقت داشته باشد، بطوري‌كه غير از نابينايان ايران، نابينايان ديگر كشورها هم بتوانند از آن استفاده كنند. مقدمات تحقيق، پژوهش رسم الخط قرآن به خط بريل توسط دفتر فرهنگ معلولين از آذرماه سال ۹۲ همه مراحل از تحقيقات اوليه چاپ و نشر آن در دفتر فرهنگ معلولين اجرا شد. پس از انتشار خبر اين طرح، نابينايان استقبال همه جانبه و سراسري داشتند. از اينرو چاپ و نشر آن را توسعه داده و سعي شد كيفيت آن هم مطلوب‌تر شود. تا جايي‌كه هم اكنون رسم الخط آن بسيار مورد توجه نابينايان قرار گرفته است.
در سال‌هاي متمادي انتشار قرآن كريم به خط بريل، مورد توجه علاقمندان و قرآن پژوهان قرار داشت. ثمره اين علاقه و توجه در حوزه فعاليت‌هاي قرآني، اهتمام به برگردان مصحف شريف به خط بريل در نسخه‌هاي با ترجمه و بدون ترجمه در سال‌هاي گذشته بود. اما در اين ميان، نكته قابل توجه، انتشار نسخه بريل قرآن كريم، با كمترين اشكالات و در عين حال اصلاح برخي علائم اضافي در رسم الخط عربي بريل است. دفتر فرهنگ معلولين طي اقدامي فرهنگي، قرآن كريم را با رعايت نكات اصلاحي منتشر كرد و فصل تازه‌اي را در اين حوزه گشود.
قرآن‌هاي بريل موجود از لحاظ رسم الخط، ضبط و علائم وقف داراي ايراداتي بودند كه به همت كارشناسان در دفتر فرهنگ معلولين اين نواقص مرتفع شد و سعي شده كه قرآني بدون غلط منتشر شود. از خصوصيات ويژه اين قرآن مي‌توان گفت: رسم الخط اين مصحف مطابق با ضوابط و قواعد بين‌‌المللي تنظيم شده است؛ به شكلي كه قرآن پژوهان نابينا بتوانند به طور سليس و روان مطالعه كنند.
ويژگي‌هاي فني
غير از ويژگي‌هاي مزبور، مي‌توان به نكات زير هم اشاره كرد:
‌- هر سه جزء از متن قرآن به خط بريل در يك جلد جداگانه تنظيم شده است. جمعاً ده جلد شده است.
– متن مصحف شريف روي برگه‌هاي سایز A4 و وزن ۱۶۰ گرم تبديل به بريل شده است. اين ويژگي‌ها هم ماندگاري و دوام آن‌را تا حد زيادي بالا مي‌برد و هم سبك بودن و آساني جابجايي آن‌را به همراه خواهد داشت.
– به منظور سهولت در قرائت و دسترسي آسان‌تر به شماره آيات، شماره آيات داخل پرانتز گذاشته شد. اين اقدام باعث تسريع در پيداكردن آيات مي‌شود.
– علائم وقف مورد استفاده در اين مصحف بر طبق آخرين تحقيقات بين‌المللي مركز طبع و نشر قرآن جمهوري اسلامي ايران است كه راهنماي بريل اين علائم در ابتداي هر جلد از اين مصحف به دو زبان عربي و فارسي درج شده است.
– تمام حزب‌هاي اين قرآن از ابتداي پاراگراف آغاز شده همچنين تقسيم‌بندي جزء ثلث، ربع حزب در آن صورت گرفته است.
– در بالاي هر صفحه از اين مصحف شماره جزء، نام سوره، درج شده كه راهنماي خوبي براي كاربران است.
– ابتداي هر سوره بگونه‌اي تنظيم شده كه در آن شماره و نام سوره، شماره جزء، حزب، تعداد آيات آن سوره و مكي، مدني بودن آن ذكر شده است.
– در هر جلد توضيحات آن به صورت خط بينايي هم بر روي جلد آورده شده است. همچنين همان توضيحات به خط بريل در صفحه نخست آمده است.
– جلدسازي اين قرآن‌ها هم با طراحي بسيار شكيل صورت گرفته است و همچنين تمام ده جلد آن درون جعبه‌اي با طراحي زيبا قرار گرفته تا هم حمل و نقل آن آسان‌تر شود.
رونمايي و پخش
اهميت اين پروژه موجب شده تا مراسمي براي رونمايي آن در ارديبهشت ماه ۱۳۹۳ به مناسب برگزار گردد. پس از رونمايي محموله به مناطق تعيين شده حمل و به كتابخانه‌ها اهداء مي‌گردد.
متن قرآن براي همه مناطق جهان يكسان و مشابه است ولي روي جلد و پشت جلد و توضيحات در صفحه پاياني سه گونه است:
۱- براي مناطق فارسي زبان شامل كشورهاي ايران، افغانستان و تاجيكستان.
روي جلد،‌ پشت جلد و صفحه توضيحگر به زبان فارسي است.
۲- براي مناطق عرب زبان شامل كشورهاي جهان عرب.
روي جلد، پشت جلد و صفحه توضيحگر به زبان عربي است.
۳- براي كشورهاي انگليسي زبان مثل پاكستان.
روي جلد، پشت جلد و صفحه توضيحگر به انگليسي است.
در پايان
لازم به ذكر است اين بسته اهدايي علاوه بر قرآن كريم شامل صحيفه سجاديه و نهج‌البلاغه هم مي‌شود. همه مشخصات قرآن، در مورد اين دو اثر هم مراعات خواهد شد. كليسا سال‌ها است عهدين را به صورت بريل در سراسر جهان پخش كرده است. و سزاوار نيست نابينايي در يك كشور دسترسي به متن قرآن نداشته باشد.