آسیب ‏شناسی فقدان مناسب‏ سازی

آسیب ‏شناسی فقدان مناسب‏ سازی

منصوره ضیایی‏ فر

چکیده
مؤلف از نابینایان مادرزادی است که با تلاش فراوان به فوق لیسانس در رشته ادبیات فارسی دست یافت و در عرصه معلولین فعال است. در این مقاله به بیان تجربیات عینی خویش در زمینه مناسب‏سازی پرداخته است. فقدان مناسب‏سازی مشکلات و زیان‏هایی در پی دارد. متأسفانه آمار آسیب‏های انسانی و مالی ناشی از فقدان مناسب‏سازی استخراج و عرضه نشده است. اگر چنین پژوهشی عرضه شود، چشمان مدیران و مسئولان امور معلولین به بسیاری از واقعیت‏ها روشن خواهد شد. اما این مقاله به روش گزارشی و بر اساس اطلاعات موجود، تلاش کرده در تصمیم‏سازی‏ها مؤثر باشد.
در ادوار مختلف تاریخی همواره معلولیت و توانخواه وجود داشته، از اینرو ایجاد شرایط و امکانات مناسب آنان هم همواره مورد توجه جوامع انسانی بوده است. مناسب‏سازی گستره زیادی را شامل است و دارای عناوین و مفاهیم متنوع است. از اینرو تعریف و تلقی یکسان و واحدی ندارد و هر فرد یا گروهی بنا بر سبک زندگی و گرایش فکری خود تعریفی برای آن عرضه نموده است. اما جامع‏ترین تعریفی که تاکنون عرضه شده و تقریباً از طرف اکثر کارشناسان تلقی به قبول شده اینگونه است: ایجاد شرایط و امکانات مورد نیاز معلولین برای تسهیل و روان‏سازی فعالیت‏های آنان؛ بطوری که نسبت به افراد عادی سهم برابر و مساوی در مشارکت اجتماعی داشته باشند. زیرا هر یک از آحاد جامعه انسانی برای ارتقای سطح کیفی و کمی زندگی خود، باید از حقوق مساوی و امکانات برابر برخوردار باشد.
تفاوت بین معلول و غیر معلول و تبعیض بین افراد سالم و انسان‏های معتّل، موجب ظلم، اجحاف و بالاخره گسترش انواع آسیب‏های فردی و اجتماعی می‏شود. همان‏طور که افراد سالم از انواع نعمت‏ها بهره‏مند می‏شوند و می‏توانند به مقامات و مدارج عالی برسند، افراد آسیب‏مند هم باید بتوانند از امکانات بهره‏مند شده و مانعی در رسیدن به مدارج عالی سر راه آنان نباشد. از اینرو نیاز بشر به مناسب‏سازی نیاز امروز نبوده و نیست، بلکه در تمامی قرون و اعصار خود را به آن محتاج می‏دانسته است. به گونه‏ای که هر کدام از افراد و گروه‏ها بر حسب نیاز خود در جهت رسیدن به اهداف‏شان تلاش خود را برای ایجاد رفاه و آسایش خود و همنوعان خود به کار می‏بندند. اما با توجه به تفاوت‏های فردی و گروهی افراد با یکدیگر طبعاً نیاز آنها نیز به این امر متفاوت خواهد بود. اقشار و گروه‏های توانخواه هر کدام به اندازه‏ای نیاز به امکانات رفاهی دارند. و مدیریت مناسب‏سازی شهری باید به گونه‏ای اماکن عمومی را سامان‏دهی کند تا معلولین بتوانند با سهولت به امور شخصی و روزمره خود بپردازند. هر قدر رفاه در جامعه بیشتر شود و دسترسی همه به طور یکسان از همه مواهب الهی بیشتر فراهم شود به تبع جامعه سیر صعودی پیشرفت و رشد سریع‏تر طی می‏کند. با توجه به محتوا و کلیات این مبحث یکی از مهم‏ترین و کلیدی‏ترین مباحث مطرح در دنیا بحث مناسب‏سازی شهری و اماکن عمومی برای استفاده هرچه بهتر عموم افراد به خصوص معلولین و سالمندان از تمامی امکانات موجود است. با توجه به این که بیش از یک سوم افراد یک جامعه را معلولین و سالمندان تشکیل می‏دهند لذا یکی از اساسی‏ترین دغدغه‏های این قشر آسیب‏دیده و آسیب‏پذیر همان امر مناسب‏سازی شهری و اماکن عمومی است. این مسئله نه تنها برای معلولان و سالمندان امری ضروری به نظر می‏رسد، بلکه تک تک افراد جامعه خواسته یا ناخواسته «به دلیل بروز حوادث و کهولت سن» با آن دست به گریبانند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته و حتی کشورهای در حال توسعه با جدیت به این مقوله اهتمام ورزیده‏اند و پیشرفت‏های قابل توجهی را نیز داشته‏اند. در کشور اسپانیا که مهد تمدن نابینایان است دقیق‏ترین نوع مناسب‏سازی با توجه به ضوابط مدرن انجام گرفته است؛ کشور آلمان بر اساس آمارها، بیشترین معلول را در سطح اروپا دارد ولی امکانات شهری را به گونه‏ای مهیا کرده‏اند که آنان مثل دیگر کارمندان، هنرمندان، کشاورزان، دانشجویان، دانش‏آموزان و غیره در حال پیشرفت و رسیدگی به امور روزمره خود می‏باشند. شرکت زیمنس که شهرت جهانی دارد، اكثر کارگران آن معلول هستند؛ اما تولیدات الكترونيكي این شرکت در سطح عالی است. اما در کشور ایران چه گام‏هایی در این راستا برداشته شده؟ آیا معلولین و سالمندان توانسته‏اند مانند دیگر شهروندان از امکانات طبیعی زندگی بهره‏مند شوند؟ در سال‏های اخیر اقدامات مثبتی از سوی مسؤولان صورت گرفته اما هنوز کافی نیست و آمارها حاکی از این است که فاصله زیادی تا دستیابی به استانداردهای جهانی داریم. با توجه به حق طبیعی معلولان و سالمندان جهت استفاده از تمامی فضاها و امکانات موجود ضرورت مناسب‏سازی بسیار پر رنگ می‏نماید. فقدان این امر نه تنها افراد آسیب‏دیده را از بهره‏گیری از امکانات موجود محروم می‏سازد، بلکه سبب بروز مشکلات و آسیب‏هایی جبران‏ناپذیر را نیز برای این قشر فراهم می‏سازد. بحث و بررسی راجع به خطرات وآسیب‏های ناشی از عدم مناسب‏سازی اماکن معلولین بسیار ملال‏آور و تأثرانگیز است. آمار این حوادث بسیار زیاد است و در اینجا فقط نمونه‏هایی گزارش می‏شود.
حوادث جرحی و مرگ
خانم مرضیه حسینی کم‏بینا، روزی به اتفاق خواهرش برای خرید به بازار رفته بود. هنگام بازگشت در شب به علت تاریکی هوا در مسیر تا ایستگاه مترو، ناگهان زیر پایش خالی شده و درد شدیدی تمام بدنش را احاطه کرد. متأسفانه از ۱۲ پله سقوط کرده به گونه‏ای که پایش دچار شکستگی شد و تا دو ماه نتوانست از خانه بیرون بیاید. دلیل سقوط از پله‏ها هم‏رنگ بودن پله با سطح زمین بود اگر موزاییک پله‏ها را با رنگی متفاوت از سطح زمین طراحی کرده بودند و یا خیابان‏ها لامپ و روشنایی داشت کم‏بینایان راحت‏تر و با آرامش بیشتری مسیر خود را می‏پیمودند و هیچ گاه شاهد چنین حوادث ناگواری نبودند.
خانم پروین نائینی از معلولین جسمی حرکتی، روزی برای انجام کاری به یکی از ادارات رفته بود. چون نمی‏توانست با ویلچر از پله‏ها بالا رود و رمپ و آسانسور هم در آن جا تعبیه نشده بود از یکی از کارمندان خواست برای بالا رفتن کمکش کند. به هنگام بردن ویلچر، به دلیل عدم آشنایی با ویلچررانی، از پله‏ها به زمین سقوط کرده و از ناحیه سر و پا به شدت آسیب دید. تا یک سال تحت درمان بود.
حادثه مرگبار و دل‏خراش دیگری که قلب جامعه معلولین به خصوص جامعه نابینایان را جریحه‏دار و اندوهناک کرد و جزءِ آلام ماندگار این قشر رقم خورد، افتادن خانم هما بدر در چاله مترو و به طبع مرگ وی در سال ۹۰ بود. هما بدر معلم نابینا هنگامی که از منزل به محل کار خود می‏رفت در روز ۲۳ مهر ۱۳۹۰ موقع سوار شدن در مترو به دلیل عدم برجستگی لبه چاه در چاه مترو سقوط کرد و در زیر مترو جان به جان آفرین تسلیم کرد. حوادث و اتفاقاتی از این دست و به مراتب بدتر در بین این قشر بسیار زیاد است. بطوری که هزینه‏های ناشی از این حوادث بیشتر از هزینه‏های مناسب‏سازی است.
انواع آسیب‏ها
تاکنون تحقیق میدانی، آماری و جامع درباره آسیب‏شناسی در این زمینه نداشته‏ایم. شاید به همین دلیل مسئولین و مدیران شهری تلقی و ذهنیت صحیح نسبت به فقدان مناسب‏سازی ندارند. یعنی چون نسبت به حوادث ناشی از عدم مناسب‏سازی آگاهی و حساسیت ندارند، برای مناسب‏سازی اولویت قائل نیستند. اگر شهرداری شاهد جراحت یا مرگ فرزند نابینایی خود را بر اثر افتادن در چاله یا برخورد با تیر برق یا سقوط در جوی آب یا سقوط از آسانسور و پله دیده باشد، قطعاً در حوزه مسئولیت خود، برای مناسب‏سازی اهتمام خواهد داشت.
هم اکنون اغلب معلولین ترجیح می‏دهند در خانه بمانند و در سطح شهر تردد نداشته باشند؛ زیرا به محض ورود به هر مکان مشکلات خودنمایی می‏کند. نابینا با ایستگاه اتوبوس می‏رود ولی به دلیل پله‏های ایستگاه یا هم‏جواری با جوی آب، خطرات او را تهدید می‏کند؛ ناشنوا از خانه بیرون می‏آید و برای عبور از خیابان چون صدای موتورسیکلت با ماشین را نمی‏شنود، مخصوصاً موتورسوارها به او زده و حتی فرار می‏کنند. در برخی از کشورها ناشنوایان علائم و امکاناتی مثل عصای نابینایان دارند وسایط نقلیه با دیدن آنها باید توقف کنند.
در شهری مثل لندن در پارک‏ها، بازارها و اماکن عمومی، معلولین بسیار مشاهده می‏شوند ولی در ایران، به ندرت، معلولی رؤیت می‏شود، علت آن فقدان مناسب‏سازی است. اما مناسب‏سازی انواع متنوعی دارد؛ مناسب‏سازی مسیر تردد شامل خیابان، پیاده‏رو، کوچه، پله، آسانسور، درهای ورودی و مسیر تردد ادارات، پارک‏ها، بیمارستان، مدرسه، دانشگاه و غیره.
مناسب‏سازی در اینگونه جاها با نصب علائم ویژه، نصب سازه‏های هشدار دهنده، نصب سازه‏های هدایت کننده، جداسازی مسیر تردد معلولین از دیگران به ویژه نصب موانع جهت مانع ورود وسایط نقلیه شدن مثل موتورسیکلت.
نوع دوم مناسب‏سازی تجهیز معلول به امکانات همراه مناسب مثل ویلچر، عصا، لباس ویژه، آرم نصب شده روی لباس معلولین، نصب وسایل هشدار دهنده و منور روی کلاه یا روی سینه یا روی کفش معلولین. سومین نوع مناسب‏سازی مربوط به وسایل نقلیه عمومی است، قطار، هواپیما، اتوبوس و تاکسی‏ها از نظر شکل فیزیکی به گونه‏ای است که سوار و پیاده شدن و نیز نشستن را تسهیل می‏نماید.
غیر از مباحث مزبور، حقوق مناسب‏سازی و فرهنگ مناسب‏سازی هم مهم است. به عبارت دیگر وقتی مفهوم مناسب‏سازی تجزیه و تحلیل شود به سه مقوله می‏رسیم یا پس از تجزیه، آن سه عنصر ساختاری کشف می‏شوند. یکی شیوه اجرای مناسب‏سازی و چگونگی تحقق آن، دوم بایدها و التزامات حقوقی و قانونی و سوم فرهنگ عمومی که مردم را وادار به رعایت موارد الزام‏آور می‏نماید.
واقعیت این است که اگر شهرداری‏ها تمامی اماکن را به بهترین شیوه مناسب‏سازی کنند، اما قوانین مدون و مصوب وجود نداشته باشد بطوری که اگر کسی تخلف کرد مثلاً موتورسیکلت‏ها به محدوده عبور معلولین وارد شده و جولان دهند، عقوبت و مجازات خاصی در انتظار آنها با عنصر مهم دیگر فرهنگ است. عامه مردم و نیز خود معلولین باید آموزش داده شوند. رسانه‏هایی مثل صدا و سیما نقش سنگینی در این زمینه بر عهده دارند. با فیلم، گزارش، میزگرد و ده‏ها روش دیگر فرهنگ مناسب‏سازی را می‏توان افزایش داد.
ارتباط دو متغیر مناسب‏ سازی و آسیب‏ مندی
در مبحث‏های گذشته با عرضه نمونه‏هایی عینی و استدلال‏های نظری، این نتیجه به دست آمد که مناسب‏سازی يا فقدان مناسب‏سازی ارتباط مستقیم با آسیب‏های فردی و اجتماعی دارد. یعنی این دو متغیر کاملاً در ارتباط با هم در عرصه رخدادهای اجتماعی ظهور و بروز دارند. اما به دلیل تنوع و کثرت امکانات، مناسب‏سازی هم تنوع و تکثر دارد. از یک نظر می‏توان مناسب‏سازی را به دو دسته فردی و اجتماعی تقسیم کرد. هر فرد معلول یا سالمند محیط زندگی شخصی خود را می‏تواند متناسب با شرایط جسمی خودش چیدمان نماید. در صورتی که محیط شخصی خود را مانند دستشویی، محل استقرار صابون در روشویی، استقرار حوله، حذف یا تسهیل پله‏ها که مزاحم زندگی و کارش است را باید مناسب‏سازی نماید. اما اگر مناسب‏سازی نکرد، آسیب‏هایی که متوجه او می‏شود در حد مشکلاتی است که به خودش و نهایتاً خانواده‏اش آسیب می‏رساند. اما اتوبان پر ازدحامی که در یک طرف آن مدرسه نابینایان است، اگر محل تردد روشندلان مناسب‏سازی نشود، حوادث مهم مثل جراحات شدید یا کشته‏شدن بر اثر تصادف در هر روز، به وقوع خواهد پیوست و آسیب‏های آن متوجه مردم یک شهر می‏شود.
اگر اخلاقیات معلولین اصلاح نشود، آسیب‏هایی مثل منازعات و حتی دعواهای فیزیکی را در پی خواهد داشت؛ اگر ژن و مشکلات توارثی معلولین اصلاح و مناسب‏سازی از نظر پزشکی ژن نشود، آسیب‏هایی مثل بیماری‏هایی که منجر به ناشنوایی یا نابینایی یا فلج دست و پا می‏شود، در پی خواهد داشت. در برخی از شهرهای ایران جاهایی شناسایی شده‏اند که اکثر جمعیت نابینا هستند و در یکی دو قرن هم همینطور بوده‏اند. ولی با اصلاح ژن جمعیت نابینایان در حال کاهش است.
به هر حال طیف گسترده‏ای از مشکلات معلولین را احاطه کرده است و هر گروه از این مشکلات، مناسب‏سازی متناسب با خودش را مطالبه می‏کند. از دیگر سو فقدان مناسب‏سازی، آسیب‏ها و عوارض خاص همان گروه را در پی خواهد داشت.
عدالت اجتماعی و مناسب‏ سازی
برآیند و سرجمع فقدان همه انواع مناسب‏سازی‏ها پیدایش تبعیض اجتماعی است. تصور کنید در شهری زندگی می‏کنیم که خیابان‏ها و کوچه‏ها و محل‏های تردد معلولین مناسب‏سازی نشده، از اینرو معلولین نمی‏توانند به مدرسه رفته یا سر کار بروند یا به پارک و تفریح بروند. لذا گروهی از جامعه به نام معلولین روز به روز عقب‏مانده‏تر می‏شوند و بقیه اقشار جامعه چون از امکانات جامعه استفاده می‏کنند، در حال باسوادتر شدن، پول‏دارتر شدن، شغل بهتر به دست آوردن، طی مدارج بهتر علمی و در نتیجه تبعیض و اختلاف و نفاق اجتماعی عمیقی سراسر این شهر را فرا می‏گیرد.
فرآیند این شهر به همین‏جا ختم نمی‏شود بلکه به دلیل فقدان مناسب‏سازی و ظهور تبعیض، عدالت اجتماعی و مساوات عمومی هم نابود خواهد شد. با فقدان عدالت اجتماعی، انواع بحران‏ها و حتی شورش و نارضایتی‏ها بروز خواهد کرد. از اینرو مناسب‏سازی با عدالت اجتماعی، ظلم عمومی و تبعیض ارتباط وثیق دارد. نخستین فرزند زوال عدالت، فقر است. یعنی به محض اینکه عدالت رفت، فقر می‏آید. با آمدن فقر مطابق فرمایش معصومین(ع)، فحشاء، بی‏دینی، بی‏اخلاقی، دروغ، تن‏فروشی و صدها آسیب جدی ظهور می‏نماید.
نتیجه‏ گیری
جمهوری اسلامی ایران به عنوان منادی عدالت و مخالف ظلم و تبعیض لاجرم باید در عرصه معلولین اقدام جدی‏تر برای مناسب‏سازی اجرا نماید. البته رهبری نظام از ابتدا تاکنون و دیگر مسئولین در این جهت فراوان تلاش کرده‏اند و معلولین همواره سپاسگذار آنان بوده‏اند. اما تا فرمایش امام علی(ع) در فرمان به مالک اشتر درباره معلولین هنوز فاصله هست. امیدواریم روزی برسد که همه معلولین بتوانند مانند افراد سالم از همه شرایط و امکانات اجتماعی استفاده کنند.
مآخذ
«آسیب شناسی محیط زیست شهری»، ناصر ابراهیمی، مقالات همایش ملی مناسب سازی، تهران، ۱۳۸۵؛ «بررسی کارآیی ضوابط و مقررات مناسب سازی»، محمدرضا جعفرپور، مقالات همایش ملی مناسب سازی، تهران، ۱۳۸۵؛ مناسب‏سازی محیط شهری برای نابینایان، نوید سعید رضوایی، تهران، آیندگان، ۱۳۹۰؛ نمونه‏هایی مستند از مناسب سازی، ترجمه رسول میرهادی، تهران، مرکز تحقیقات سازمان، ۱۳۷۲؛ گزارش عملکرد (۱۳۸۷-۱۳۸۹)، تهیه و تنظیم دبیرخانه ستاد هماهنگی و پیگیری مناسب سازی کشور