وضعیت مناسب‏ سازی در قم

وضعیت مناسب‏ سازی در قم

ابراهیم حاجی مظفری

چكيده
مؤلف این مقاله نزدیک به یک دهه مسئولیت سازمان بهزیستی قم را بر عهده داشته و از نزدیک با رخدادها و مسائل مناسب‏سازی برای معلولین ارتباط داشته و تجربیات سودمند این حوزه را می‏تواند به نسل آینده منتقل نماید. ایشان بسیاری از یافته‏ها و تجربیات خود را در این مقاله عرضه کرده است. همینجا از ایشان تشکر می‏کنیم و امیدواریم همواره تجربیات خود را در این نشریه نشر دهند.
چند سال قبل در خبرها مطرح شد که دولت جمهوری اسلامی ایران، قم را به عنوان شهر نمونه و الگو از نظر مناسب‏سازی انتخاب کرده و قرار است استانداری و بهزیستی معابر و اماکن عمومی و دیگر محل‏های مورد نیاز معلولین را به گونه‏ای طراحی و اجرا نمایند که مهمانان خارجی از آنجا بازدید کرده، یا مدیران شهری برای تجربه‏آموزی به قم عزیمت نمایند. اما پس از چند سال، با مطالعه پرونده مناسب‏سازی قم،  می‏یابیم که اقدامات مناسبی در گذشته انجام شده اما تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله بسیار وجود دارد. در بخش مناسب‏سازی فرهنگی هم تا وضع مطلوب، فاصله زیاد است. دید و نگاه مردم نسبت به معلولین کاملاً عوض نشده و مردم نگرش منفی نسبت به آنان دارند. توانایی و استعدادهای بالفعل و بالقوه آنان را نادیده می‏انگارند. با اینکه در قم باید سطح فرهنگ عمومی مردم بالاتر باشد، به نظر می‏رسد نهادهای مذهبی و روحانیت باید در منابر، در کتب و نشریات مردم را نسبت به وظایفشان آگاه نمایند. نیز وظایف و رسالت معلولین را به آنان تفهیم نمایند. البته وضعیت نسبت به خیلی از شهرها و استان‏ها بهتر است، ولی آنگونه که انتظار می‏رود و توقع هست وضع عمومی مطلوب نیست. تاکسی‏ها و وسایط نقلیه عمومی برخورد مناسب ندارند، گاه گزارش شده نابینایی در کوچه‏ای توسط بچه‏ها دوره و مورد بی‏احترامی قرار گرفته است. در این مقاله درصدد هستم، با صراحت و بدون مجامله وضعیت معلولین و کیفیت مناسب‏سازی، را نقادی کنم تا زمینه اصلاح فراهم شود.
مدیریت
ستاد هماهنگی پیگیری مناسب‏سازی استان قم وظیفه مدیریت و هدایت مناسب‏سازی را بر عهده داشته است. همه نهادها و ادارات در این ستاد، نماینده دارند و دبیرخانه آن در هر فصل اعضا را دعوت به جلسه می‏نماید و به بررسی کارهای گذشته، تقسیم وظایف و پروژه‏های آینده می‏پردازند.
دو نهاد در این ستاد لاجرم باید بیش از دیگران فعال باشند یکی اداره بهزیستی و دوم مراکز معلولین است. البته در مقام اجرا در سطح شهر، شهرداری و شورای شهر مسئولیت افزون‏تر داشته و بیش از سایر نهادها و مراکز در معرض دید مردم هستند، بطوری که مردم گاه فقط شهرداری را مسئول و متصدی این مهم می‏دانند.
نیز شهرداری‏ها بیش از دیگر سازمان‏ها، ضمانت اجرایی را در اختیار دارند. بانک یا مؤسسه آموزشی که درست مناسب‏سازی نکرده باشد، شهرداری می‏تواند مانع ساخت و ساز آن شده یا پایان‏کار به آن ندهد، بهرحال صدور پروانه و پایان‏کار در اختیار شهرداری است. بهرحال شهرداری در این زمینه نقش محوری و اساسی دارد.
البته بهزیستی نظارت خود را در استان قم به همه جاها سیطره و تعمیم داده است، با اینکه در قانون، از اهرم‏های ضمانتی کمتر برخوردار است. کارآیی دستگاه‏ها در عرصه مناسب‏سازی ارتباط مستقیم به بودجه و اعتبارات دارد. مدیریت و مجری پروژه‏های مناسب‏سازی نیاز مبرم به اعتبار و بودجه دارد؛ اما اعتبارات اختصاص یافته فقط برای جبران عقب‌ماندگی‌های گذشته در دو سال تعیین شده است. در سال گذشته ۱۰۰ میلیون تومان و در سال جاری ۶۰۰ میلیون تومان پیشنهاد و شده است. نصف این مبلغ در سالجاری دریافت و خرج شده است.
پس از بررسی‌های کارشناسی و تأیید ستاد هماهنگی‌ مناسب‌سازی استان، اعتبارات به دستگاه‌هایی داده می‌شود که بیشترین مراجعه‌کننده را دارند. و از این طریق اولویت‏ها مشخص شده است.
قانون و نظام حقوقی
نخستین ضرورت برای هر مدیر و مجری، قانون است. نظام حقوقی مصوب توسط نهادهای تقنینی، وظایف مجریان و مدیران را مشخص می‏کند. قانون موسوم به حمایت جامعه معلولان دارای چند ماده در زمینه مناسب‏سازی است. ماده دو تمام دستگاه‏ها به ویژه نهادها و مراکز دولتی را موظف کرده که ساختمان‏ها را طوری طراحی کنند تا معلولان و ناتوانان جامعه بتوانند بدون مانع عبور و مرور دانسته باشند و به راحتی از امکانات موجود استفاده کنند.
قانون حمایت جامعه معلولین در اواخر سال ۱۳۸۳ در مجلس شورای اسلامی تصویب و اوایل سال ۸۴ ابلاغ گردید. طبق این قانون باید شرایطی فراهم شود تا یک معلول مثل افراد عادی بتواند در اماکن و معابر تردد نماید.
البته این قانون در کشور به طور کامل اجرا نشده؛ بر اساس مطالعات انجام شده در قم هم کاملاً اجرا نشده است. با اینکه خواست عمومی معلولین اجرای این قانون است.
در قانون کنونی، شهرداری‏ها موظف شده‏اند که مراکز و نهادهایی که مناسب‏سازی را در ساخت و ساز رعایت نکرده‏اند، پایان‏کار به آنها داده نشود. از این طریق، با افزودن فشارها، آنها را وادار می‏کند تا در امر مناسب‏سازی فعال باشند. البته این موارد، هنوز به درستی اجرا نشده است.
نقش سازمان بهزیستی
در سازمان بهزیستی قم، یک بخش ویژه برای مناسب‏سازی تأسیس شده است. وظیفه این بخش در درجه اول، ایجاد شرایط مساعد در مراکز وابسته به بهزیستی است. غیر از چندین اداره وابسته به سازمان، چند بیمارستان و مدرسه و چند مؤسسه زیر مجموعه این سازمان است. بیشترین تردد معلولین در بهزیستی و مراکز و سازمان‏های وابسته به آن است، از اینرو ضرورت مناسب‏سازی در اینجا اولویت بیشتر دارد.
البته مناسب‏سازی در بهزیستی قم منحصر به ادارات تابعه نیست بلکه تلاش شده، فرآیند مناسب‏سازی در تمامی استان و همه امکنه مهم و شلوغ را شامل شود و جریان مناسب‏سازی را به سوی اهداف صحیح هدایت کند.
دامنه انسانی
از نظر انسانی، مناسب‏سازی اختصاص به معلولین ندارد بلکه شامل سالخوردگان، کودکان و بیماران خاص و جانبازان جنگ هم می‏شود. هر سال، در قم سالمندان فراوان به عشق زیارت می‏آیند اماکن اطراف حرم مطهر و مسجد جمکران و نیز دیگر اماکن عمومی باید مناسب‏سازی شده باشد تا آنان به راحتی بتوانند تردد داشته باشند.
سازمان بهزیستی استان قم، ۲۶ هزار معلول را پذیرش کرده، ده هزار نفر آنان معلولیت جسمی و حرکتی دارند. اولویت نخست همه اینان مناسب‏سازی است. روشندلان (نابینایان) گویا نیاز افزون‏تر به مناسب‏سازی دارند ولی دیگر معلولین هم هر کدام به نحوی به مناسب‏سازی نیازمند می‏باشند. و باید متناسب با نوع معلولیت آنها، این نیاز مرتفع گردد.
نمونه‏ ها و انواع
علاوه بر معلولین مقیم قم، هر ماه، تعدادی زیادی از دیگر شهرها یا دیگر کشورها به قم می‏آیند. اینان به دلیل سالمندی یا بیماری و معلولیت یا خردسال بودن، نیاز به تسهیلات خاص برای تردد یا اقامت یا عبادت  دارند.
ساخت مکان‌های جدید و یا در حال بازسازی اعم از اماکن عمومی، سازمان‌ها و ادارات دولتی، پاساژ‌ها، هتل‌ها و غیره حتماً باید مناسب‏سازی شده باشد. در همین راستا جلساتی با حضور مسئولان در خصوص پیش بینی اصول مناسب‏سازی در طرح‌های تفضیلی، مترو، منوریل و بزرگراه پیامبر اعظم(ص) برگزار شده است. شهرداری نیز تعدادی از پل‌های عابر پیاده را به پله برقی مجهز کرده است.
دو مرکز اصلی و پر تردد استان قم یعنی حرم مطهر حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران است. سالانه زائران زیادی که تعداد قابل توجهی از آنها را افراد سالمند، معلولان و بیماران تشکیل می‌دهند به این دو مکان مقدس مشرف می‌شوند. از اینرو اقدام مؤثرتر و جامع‏تر در این اماکن ضرورت دارد.
البته در این خصوص کارهایی صورت گرفته است که از جمله آن می‌توان به نصب تلفن‌های عمومی قابل استفاده برای معلولان ویلچری در اطراف حرم مطهر و مسجد مقدس جمکران، اقدام آستانه مقدسه به ساخت آسانسور و سطوح شیبدار و سرویس‌های بهداشتی قابل استفاده برای معلولان در بخش‌های مختلف و اقدام تولیت محترم مسجد مقدس جمکران به ساخت آسانسور و پله برقی در سرویس‌های بهداشتی غیر هم‏سطح اشاره کرد.
همچنین اقدامات خاصی برای مناسب‏سازی خودروهای عمومی برای تسهیل در رفت و آمد اجرا شده؛ نیز برای وسایل نقلیه شخصی آنان، مواردی مثل مجوز، برچسب مجوز و پارکینگ مناسب، اقدام شده است. معرفی ۵۴ مورد از معلولان جسمی‏ـ حرکتی شدید و نابینایان دارای خودروی شخصی با رانندگی فرد ثالث به پلیس راهور برای دریافت پلاک ویژه، پرداخت هزینه تجهیز خودروی معلولان جسمی ـ حرکتی برای لوازم مناسب از قبیل گیربکس اتوماتیک، گاز و‌ترمز دستی، کلاج دستی و برقی و بالابر ولیچر تا سقف ۱۰ میلیون ریال به ۲۰۰ نفر از افراد تحت پوشش در سال جاری، نصب تابلوی پارک وسایط نقلیه معلولان در نقاط مورد نیاز شهری در نتیجه پیگیری‌های به عمل آمده و تحویل ۴۵ دستگاه خودروی مناسب‏سازی شده به معلولان واجد شرایط با پرداخت هزینه آن توسط معلولان از طریق تسهیلات پیش بینی شده سازمان، از جمله اقدامات صورت گرفته در این زمینه است.
البته تاکنون تنها ۳۰ درصد از ساختمان‌ها مناسب‏سازی شده‌اند. چون به دلیل عدم توجه به اصول مناسب‏سازی در ساخت مسکن و عدم اهتمام، هنوز تا مرحله ایده‏آل فاصله زیاد است. بر اساس مطالعات انجام شده در سال ۸۶ و ۸۷ تنها ۳۰ درصد از ساختمان‌ها در بخش مسکن مناسب‏سازی شده‌اند و اگر تمام توصیه‏ها و ضوابط در نظر گرفته می‌شد این آمار به کمتر از ۲۰ درصد می‌رسید که خوشبختانه این روند طی یک سال گذشته بهبود یافته و کارهای خوبی در این زمینه صورت گرفته است.
با استفاده از اعتبارات خاص قم، بودجه‌ای برای مناسب‏سازی سرویس بهداشتی و حمام محل سکونت معلولان تا سقف ۷ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال برای هر نفر در نظر گرفته شده است که تاکنون ۱۵۰ مورد از افراد تحت پوشش از این اعتبار بهره‏مند شده‌اند.
دیگر اقدامات صورت گرفته در این زمینه؛ یا برای آماده سازی مقدمات برای این مهم عبارت‏اند از: ارائه مشاوره و راهنمایی به کارشناسان دفاتر فنی و مهندسی دستگاه‌های اجرایی؛ توجیه دانشجویان علاقه‌مند به موضوع مناسب سازی برای تألیف پایان‏نامه در یکی از موضوعات مرتبط به مناسب‏سازی؛ ارائه مشاوره و راهنمایی به معلولان متقاضی مناسب‏سازی خودرو و مسکن؛ پیگیری مستمر رفع برخی از نواقص در سطح دستگاه‌های اجرایی و اماکن عمومی و مذهبی؛ تهیه و توزیع ۳۰۰ عنوان کتابچه و سی دی راهنمای مناسب‏سازی بین مسئولان دستگاه‌های اجرایی و اماکن عمومی؛ و تخصیص یک میلیارد ریال اعتبار برای مناسب‏سازی برخی از ادارات در سال جاری به سازمان مسکن و شهرسازی.
البته آمار اقدامات و آمار پروژه‏های اجرا شده در این زمینه بسیار مفصل است و در این مجال کوتاه نمی‏توان همه آنها را گزارش نمود. آنچه عرضه شد، فقط نمونه‏هایی بود. نیز چند نمونه دیگر تقدیم می‏کنم:
بررسی وضعیت مناسب‏سازی در ۱۷۱ مکان عمومی و اداری استان؛ بررسی وضعیت مناسب‏سازی در ۴۴ واحد اجرایی با ارائه راهکار‌های اصلاحی؛ اقدام شهرداری در خصوص نصب معبر ویلچر در مبادی ورودی میدان آستانه از طرف درب ساعت، مقابل گذر خان و گلزار شیخان و همچنین بوستان شهید بنیادی.
امیدواریم مسئولین و مدیران استان و شهرستان قم، از طرق مختلف مردم را در جریان کارهای نهایی شده بگذارند؛ کارهایی که به انجام رسیده در حدی است که چند CD و DVD یا فیلم یا کتاب می‏تواند آنها را نشان دهد.
در پایان
مناسب‏سازی صرفاً یک طرح تفننی و تجملی نیست بلکه نیاز و ضرورت جدی در زندگی مدرن امروزی است. ضرر و زیان‏های ناشی از فقدان مناسب‏سازی بسیار بیشتر از خود مناسب‏سازی است. چون فقدان مناسب‏سازی منجر به گوشه‏گیری و منزوی شدن معلولین می‏شود و جامعه را از مشارکت آنان در عرصه‏های مختلف محروم می‏نماید. نیز جاها مثل پیاده‏روهایی که مناسب‏سازی نشده، موتورسیکلت‏ران‏های مزاحم در پیاده‏رو حضور یافته و منجر به جرح و حتی تصادف منجر به مرگ عابران و معلولین می‏شود. یا سقوط نابینایان به چاله‏ها یا برخورد با تیر برق و درخت و شکستگی دست و سر و پا. همه اینها ناشی از فقدان مناسب‏سازی است.سالمندان و معلولین باید بتوانند مانند دیگر مردم از جاهای مختلف این شهر استفاده نمایند تا به حقوق حقه خود برسند. عدالت اجتماعی و استفاده همگان از تسهیلات و امکانات اجتماعی وقتی محقق می‏شود که همه مردم معلول و غیر معلول به طور مساوی از امکانات بهره‏مند گردند.
مآخذ
مناسب‏سازی سیستم حمل و نقل شهری، ناصر میقاتی، تهران، وزارت کشور، ۱۳۷۳؛ معیارها و اصول مناسب‏سازی، شهلا حکمت و دیگران، اصفهان، سازمان بهزیستی استان، ۱۳۸۵؛ روش‏های مناسب سازی ساختمان‏های اداری، شعله نوذری و دیگران، تهران، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ۱۳۸۷؛ مناسب‏سازی، گزارش عملکرد (۱۳۸۷-۱۳۸۹)، تهیه و تنظیم دبیرخانه ستاد هماهنگی و پیگیری مناسب سازی کشور.