اولین تألیف درباره نابینایان شاعر

مرجع شناسی تاریخ و فرهنگ نابینایان
اولین تألیف درباره نابینایان شاعر

محمد نوری (پژوهشگر و نویسنده در زمینه مسائل معلولان)

اولین کتاب تألیف و منتشر شده درباره نابینایان در ایران موضوعی است که در این مقاله به آن می‌پردازیم. در کشورهای عربی و اسلامی، دو کتاب الشعور بالعور و نکت الهمیان فی نکت العمیان برای اولین بار درباره نابینایان در قرن 7 و 8 قمری تألیف شد و در دهه‌های جدید، تصحیح و منتشر شد. اما در ایران و به زبان فارسی درباره نابینایان کتابی سراغ نداریم تا اینکه در سال 1327، احمد رضا کتاب اثری از بی‌بصری را منتشر ساخت. این کتاب گویای زندگی‌نامه خود احمد رضا به عنوان یک نابینا و برخی حوادث جامعه نابینایان است. سپس در سال 1344 کتاب دیگری تألیف و منتشر شد. بعد از این، 3 یا 4 عنوان دیگر درباره نابینایان آمده است. اما کتاب سخنوران نابینا (1344) از حیث اینکه درباره شاعران نابینا است می‌توان آن را اولین کتاب دانست که مجموعه‌ای از شاعران نابینا را معرفی می‌کند. اکنون به معرفی نخستین اثر درباره نابینایان در ایران می‌پردازیم و به اختصار جوانب آن را معرفی می‌کنم.

معرفی مؤلف: علی‌اکبر مشیر سلیمی در 1279ش در تهران متولد شد. فرزند علی‌اصغر مشیر دربار و نوه میرزا سلیم تهرانی شاعر مشهور بود. از او با عناوین محقق، نویسنده، شاعر و روزنامه‌نگار یاد شده؛ نیز او را از مشاهیر چاپ و نشر و از بنیان‌گذاران روزنامه‌نگاری در ایران دانسته‌اند. در رشته ادبیات و اقتصاد تحصیل کرد. او در سال 1350 در تهران درگذشت.
از 1299 یا 1300 وقتی بیست یکی یا دو ساله بود به فکر تأسیس روزنامه سراسری افتاد و امتیاز روزنامه اطلاعات را گرفت و شروع به نشر کرد. ولی در سال 1304، آن را به عباس مسعود واگذار کرد. پس از روزنامه اطلاعات، نشریات بسیار مثل اتحاد، شفق سرخ، آموزش و پرورش، یونسکو را یا راه‌اندازی و منتشر کرد و یا مدیریت و دبیری آن را بر عهده داشت. به طوری که او را می‌توان سرسلسله و پدر روزنامه‌نگاری و چاپ و نشر مجلات در سده اخیر در ایران دانست.
در آخر کتاب سخنوران نابینا آثار منتشر شده او را 12 عنوان و کتاب‌های چاپ نشده او را 15 عنوان فهرست کرده‌اند. بیشتر آثارش درباره شخصیت‌ها است؛ مثل یادنامه مولوی (1337)، تذکره زنان سخنور (1335 تا 1337).
سال‌ها مدیر بنگاه داستان نویس، هشت سال مدیر چاپخانه بانک ملی، چند سال مدیر انتشارات کمیسیون ملی یونسکو در ایران بود. مشخصاً از 1325 با وزارت فرهنگ همکاری داشت.
مشیر سلیمی از پژوهشگران و نویسندگان پرکار است که برای اولین بار مسیر جدید و روش نوین در شناخت نابینایان گشود.
تحقیق و تألیف درباره نابینایان: اما در لابه‌لای آثار و در ضمن پژوهش‌هایش، کتابی هم درباره نابینایان نوشت و با مشخصات زیر منتشر کرد. این اثر اولین کتاب درباره شاعران نابینا است که در ایران منتشر شده و شامل نکات مهم و فراوان می‌باشد که در ادامه به آنها می‌پردازم:
سخنوران نابینا یا کوران روشن‌بین، علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی فریدون علمی، تیر 1344، ز + 496+5 ص.
صفحه عنوان این کتاب سخنوران نابینا یا کوران روشن‌بین است ولی روی جلد شاعران کور است. پس از چاپ متن کتاب به صحافی رفته و صحاف روی جلد به اشتباه شاعران کور چاپ کرده است. حتی در عطف کتاب هم به اشتباه شاعران کور چاپ شده است. این خطا حتماً توسط صحاف و جلدساز بوده است. اما همین کتاب چند دهه بعد افست شده البته غیر رسمی و با همان مشخصات قبلی، از اینرو صحافی و جلدسازی این اثر چند دهه بعد انجام شد و درست زمانی که واژه کور و کوران به دلیل اکراه و مذموم بودن کنار گذاشته شده و تلاش می‌شده واژه روشن‌دل جایگزین آن شود. اما در زمان چاپ کتاب یعنی در سال 1344 هنوز واژه روشن‌دل مقبولیت و بسامدی نداشته و معمولاً واژه کور استفاده می‌شده است.
این کتاب مجدداً در سال 1363 توسط نشر نو در تهران منتشر شد اما با این مشخصات:
روشندلان جاوید، تهران، انتشارات نو، 1363، 520ص. مصور رنگی.
همین چاپ توسط ناشر مجازی فروش کتاب های قدیمی از طریق اینترنت به نام آوات کتاب (Avatkettab) با قیمت 2,500,000 ریال فروخته می‌شود.
به نظر می‌رسد این کتاب دو بار در ایران منتشر شده که مشخصات مأخذشناسی این چاپ‌ها را نوشتم.

اهمیت و جایگاه: با اینکه معلولان و نابینایان در ایران و دیگر جوامع منطقه و در طول تاریخ از نظر جمعیت و آمار، قشر وسیعی را شامل می‌شده و از نظر کیفی و مهارت‌ها، افراد ادیب، شاعر، دانشمند، محدث، عالم قرآنی و غیره در بین آنان کم نبوده‌اند، اما غیر از دو عنوان کتاب صفدی در قرن 7 و 8ق و یک عنوان کتاب با عنوان اثری از بی‌بصری منتشره در 1327، دیگران درباره اینان اثری تألیف نکرده‌اند؛ تا اینکه این کتاب را مشیر سلیمی تألیف و منتشر کرد. در صفحه عنوان چاپ اول چنین آمده است:
«یک اثر تحقیقی جدید»
این عبارت گویای سه نکته است: این کتاب مستقلاً درباره نابینایان تألیف شده؛ این تألیف مبتنی بر تحقیق است؛ بالاخره این اثر جدید است.
در همین صفحه آورده است:
«احوال و آثار 43 شاعر کور با تصاویرشان»
این عبارت هم گویای این نکات است: این کتاب درباره زندگی‌نامه و کارنامه نابینایان است؛ ولی نه همه نابینایان بلکه نابینایان شاعر؛ این کتاب مصور هم هست؛ تعداد افرادی که در این کتاب معرفی شده‌اند را 43 نفر دانسته اما پیوستی هم دارد و در آنجا هم 3 نفر را معرفی کرده و جمعاً 46 نفر در این کتاب معرفی شده‌اند.
بنابراین به دلیل اینکه این اثر، اولین پژوهشی درباره نابینایان است، اهمیت ویژه دارد و راه را همواره کرده تا در سال‌های بعد دیگران هم در این زمینه مقاله و کتاب بنویسند. اما این کتاب از نظر روشی هم اهمیت دارد و مؤلف صرفاً به بیان زندگی‌نامه افراد نابینا نپرداخته و تلاش کرده توانمندی‌های آنان را هم بشناساند. از نظر مؤلف، شاعر بودن و هنر شعر، توانایی بزرگی است و اینکه نابینایان چنین توانمندی داشته‌اند، گویای شخصیت مؤثر آنان است. بنابراین این کتاب، نخستین اثری است که حدود شصت سال قبل که همه فکر می‌کنند نابینایان سربار دیگران هستند و توانایی تولید و خلاقیت و زندگی مستقل را ندارند، به میدان آمد و گفت نابینایان توانایی مهم‌ترین کارها را دارند، ادیب و شاعر هستند یا توانمندی‌های دیگر دارند.

نکات مقدمه: مؤلف، مقدمه را با این پرسش آغاز کرده: شاید برای برخی باور کردنی و تعجب‌آور باشد که این همه شاعر کور کجا بود که ما نمی‌دانستیم؟ نویسنده در پاسخ می‌نویسد: با تألیف این کتاب مستقل درباره سخنوران نابینا دیگر جای تعجب و تردید نیست که غیر از رودکی، کوران دیگر هم بوده‌اند که خیلی عالی و خوب شعر سروده‌اند. در شعر هر کدام استادی بوده که با طبع روان و قریحه گهر بارشان آثار گران‌بهایی را به جهان علم و ادب تقدیم کرده‌اند.
اینان انسان‌های در خور تحسین و سزاوار هستند زیرا با عشق و علاقه و با جدیت و پشتکار شگفت‌انگیز سال‌ها کوشیده و تلاش کرده‌اند. به همین دلیل نزد ملت‌ها قدرت و منزلت دارند و مردم جهان با دیده احترام و تعظیم به آثار گران‌بهای آنان می‌نگرند.
چشم به عنوان مهم‌ترین عضو بدن در خواندن و عالم شدن است ولی کسانی که چشم و بینایی ندارند با سخت‌کوشی و تلاش بسیار به مراتب علمی و فرهنگی می‌رسند.
سلیمی در ادامه می‌نویسد: این کتاب، نتیجه بررسی‌ها و کاوش‌های چندین ساله او است؛ و مطالب آن را از منابع بسیار و پراکنده در گوشه و کنار جمع‌آوری کرده و این مجموعه را ساخته است. چون چنین کتابی درباره نابینایان دیده نشده و جای آن خالی است، از این‌رو آن را آماده و منتشر کرده و به صاحب‌نظران اهل ادب تقدیم کرده است.
در آخر مقدمه نوشته است: تردیدی نیست انتشار این مجموعه فوائدی دارد، از جمله کمک در زنده شدن نام این هنرمندان ستمدیده و تقدیر از زحمات آنان است؛ در عین حال مایه عبرت و انتباه بعضی از بینایان است.
محتوا و ساختار: این کتاب 43 نابینا را ابتدا و در ضمیمه هم سه نفر را معرفی کرده است. اینان را سه گروه تقسیم کرده است: مادرزاد؛ کسانی که بعداً نابینا شده‌اند و دسته سوم کسانی که به قهر کورشان کرده‌اند.
ترتیب و نظم به روش تاریخی است. ابتدا قدیمی‌ترین نابینا یعنی هومر یونانی (در یک هزار سال قبل از میلاد) را آورده، بعد از هومر، بشار بن بُرد ملقب به مرعث (متولد 67ق) و بالاخره در آخر دکتر محمد خزائلی (متولد 1292 در اراک) را آورده است.
ذیل هر فرد ضمن معرفی تولد و وفات و محل زندگی و تحصیلات آنها، به معرفی اشعار، کتاب‌ها، فعالیت‌ها و دیدگاه‌های آنها هم می‌پردازد.
این کتاب پس از گذشت پنجاه و شش سال از اولین چاپ‌اش، هنوز به عنوان رفرنس و مرجع برای پژوهشگران قابل استفاده است. صدها مقاله، پایان‌نامه و کتاب بر اساس این اثر تألیف شده و در گسترش پژوهش‌های مربوط به نابینایی و معلولیت مؤثر بوده است.
از این افراد دو تن اروپایی‌اند: جان میلتون انگلیسی و همر یونانی. یک نفر به پیش از اسلام تعلق دارد و او همان همر یونانی است. بقیه متعلق به دوره پس از ظهور اسلام‌اند. بیست و هشت نفر از اینان متعلق به دوره جدید و سده‌های سیزدهم و چهاردهم شمسی هستند؛ مثل محمد خزائلی، خائف شیرازی، الفت شیرازی، انور شیرازی، سری قائنی، فاضل بوشهری.

مآخذ
سخنوران نابینا یا کوران روشن‌بین، علی‌اکبر مشیر سلیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی فریدون علمی، 1344.
www.wikijoo.ir
www.rasekhoon.net
www.elitelaturebook.com
www.idebook.ir
www.avatkettab

*.م.ن