«عصای سفید»: کتابی که درباره عصای سفید نیست

«عصای سفید»:
کتابی مهم که البته درباره عصای سفید نیست

حسین عبدالملکی (کارشناس و پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران)، 1 مرداد 1399

یکی از چالش‏های مهم در حوزه مطالعات معلولیت و معلولیت پژوهی به ویژه در بُعد تاریخی، نبود منابع دست اول در این حیطه است که پژوهشگران و حتی افرادی که به کسب اطلاعات بیشتری در این حوزه علاقه دارند را با مشکلات فراوانی مواجه می‏سازد. این چالش در زمینه مطالعات مربوط به افراد با آسیب بینایی به شکل بارزتری قابل مشاهده است.
چراکه «فراهم نبودن امکان ثبت وقایع توسط خود نابینایان به عنوان اصلی‏ترین منبع و شاهد این رویدادها به دلیل اینکه به شکل امروزین قادر به نوشتن و ثبت وقایع نبودند» و نیز «عدم توجه بایسته معدود افراد بینای آگاه و یا درگیر با این وقایع، به سبب نداشتن آشنایی و یا عدم اشراف به اهمیت این رویدادها» از جمله مواردی است که به این چالش دامن زده است.
از سوی دیگر، ناپایداری خاطرات و روایت‏های شفاهی و در بسیاری از زمینه‏ها، ایجاد چندین روایت بعضاً متعارض و متناقض و نیز امکان ایجاد خدشه به سبب فراموشی یا جابجایی برخی جزئیات از سوی راویان موجود به ویژه با توجه به گذر چند دهه از زمان وقوع برخی رویدادها نیز در این زمینه مزید بر علت است. حال آنکه در زمینه بسیاری از وقایع تاریخی در حوزه نابینایان، حتی دسترسی به راویان شفاهی دست اول که به صورت مستقیم و بدون واسطه با این رویدادها مواجهه داشته‏اند، امکان پذیر نیست و طبیعتاً روایت‏های نقل شده‏ی سینه به سینه و دست چندم نیز که تنها راه باقیمانده برای تشریح و ترسیم این وقایع است، با علامت سؤال‏های فراوانی در میزان اعتبار آن‏ها روبه ‏روست.

از این‏رو، دستیابی به منابع دست اول و یا قابل اعتناء در این حوزه می‏تواند بسیار مثمرثمر و راهگشا باشد. یکی از این کتاب‏ها که چندان مورد توجه واقع نشده کتاب «عصای سفید» است. کتابی که البته مطالب مندرج در آن ارتباط مستقیمی با عنوان اصلی کتاب ندارد و به عبارتی بهتر، عنوان کتاب گویای مطالب موجود در آن نیست.
این کتاب به نوبه خود می‏تواند اطلاعات ذی‏قیمتی به طور مستقیم و به ویژه به صورت غیرمستقیم در زمینه‏های مختلف تاریخ آموزش نابینایان در اختیار پژوهشگران حوزه مطالعات معلولیت و از جمله تاریخ آموزش نابینایان و بریل در ایران بگذارد و حتی داده‏ها و آگاهی‏های مناسبی را فراروی علاقمندانی که صرفاً می‏خواهند اطلاعات بیشتری در این حوزه کسب نمایند، قرار دهد.
کتاب عصای سفید به صورت ناشر-مؤلف و در سال 1351 توسط حبیب فیضیان در چاپخانه خورشید تبریز و در 2000 نسخه به طبع رسیده است.
نویسنده کتاب علاوه بر معلمی، تجربه کارشناسی و انجام امور تخصصی در سطوح مختلف آموزش و پرورش استثنایی در تبریز و تهران را در کارنامه خود دارد و به شکلی عملی و تجربی با مباحث مربوط به افراد با آسیب بینایی و نیز سایر معلولیت‏ها آشناست.
از منظر تاریخی نگارش این کتاب در سال 1351 (در نیم قرن پیش) و به ویژه با توجه به فقدان منابع قابل اعتناء در حوزه آموزش نابینایان و نیز خط بریل دارای اهمیت خاصی است.
این کتاب به طور کلی در دو بخش مجزا سامان یافته است که در ذیل به صورتی مختصر و البته تحلیلی به آن پرداخته می‏شود و سعی بر آن است که در خلال طرح مباحث به صورتی کلی، چرایی اهمیت این کتاب را نیز بیان نمایم.
قبل از ورود به بحث، از بُعد محتوایی طرح این نکته بی‏فایده نمی‏نماید که اهمیت این کتاب و به زعم نگارنده، شاخص بودن آن، طبیعتاً به سبب قلم نویسنده، نوع پرداخت مطالب و اسلوب نگارشی آن نیست، بلکه بیشتر ناظر به مطالب مندرج در آن و به ویژه شرایط و مختصات کلی موجود در میدان پژوهش در حوزه نابینایان و نیز داده‏های موجود در این زمینه است.
کتاب با مقدمه‏ای که نوع نگاه آن، با ادبیات موجود در زمینه افراد با آسیب بینایی و نوع نگاه به این قشر در شرایط کنونی و نیز گفتمان مورد انتظار افراد با آسیب بینایی قرابت و همنوایی چندانی ندارد، آغاز می‏شود.
این مقدمه بیش از آنکه با قلمی واقع گرایانه و با دیدگاه‏های رایج درباره نابینایان نگارش یافته باشد، دارای قلمی تک بُعدی، ترحم انگیزانه و غیرواقعی است که خود می‏تواند از منظری، برآیند نوع نگاه رایج به افراد با آسیب بینایی در قاموس فرهنگی موجود در 50 سال پیش باشد.
بخش نخست، که در واقع، قسمت عمده‏ای از کتاب را (صفحات 96-1) تشکیل می‏دهد؛ با عنوان «سرگذشت یک انسان روشندل»، روایتی است مختصر در قالب اول شخص، از بیش از 4 دهه زندگی فردی نابینا در تبریز. این روایت آنگونه که نویسنده کتاب در مقدمه آورده و نیز در تماس‏های که با وی داشتم، مجدداً بر آن تأکید کرد، سرگذشتی واقعی است.
فردی که بر اثر حادثه‏ای نابینا شده و پس از چندی و در طی توالی مجموعه‏ای از رخدادها سر از مدرسه کریستوفل در می‏آورد و پس از تحصیل در این مدرسه و گذار از نشیب و فرازهای فراوان بیرونی و درونی، سرانجام به عنوان معلم مدرسه جدیدالتأسیس نابینایان تبریز انتخاب می‏گردد.
«نوع نگرش و مواجهه با افراد نابینا در این برهه زمانی»، «ارائه تصویری هر چند مختصر از مدرسه کریستوفل در تبریز که تقریباً منبع چندانی درباره آن وجود ندارد»، «نحوه ادامه زندگی در بطن و متن حیات اجتماعی پس از فراغت از تحصیل» و نیز «مجموع اطلاعات و داده‏هایی که تصویری کلی و البته مختصر از حیات اجتماعی، آموزشی و البته فرهنگی افراد با آسیب بینایی در شهر تبریز از اوائل قرن حاضر تا دهه 50 را به دست می‏دهد»؛ از جمله فکت‏هایی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم از این بخش کتاب قابل احصاء و ردیابی است. مطالب مهمی که یا در کتاب‏ها و منابع دیگر به آن‏ها اشاره نشده و یا چندان مورد توجه قرار نگرفته است.
یکی از وجوه مهم مستتر در این بخش، تأثیرات فراوان مذهبی مدرسه کریستوفل در دانش آموزان این مدرسه و نیز تلاش‏های دست اندرکاران آن جهت ترویج و تثبیت مسحیت در میان نابینایان این شهر و اهتمام مداوم به چاپ کتب و رسائل مربوط به آن جهت تضمین در دسترس بودن این کتاب‏ها برای افراد با آسیب بینایی حتی پس از تعطیل شدن مدرسه است.
آنچنان که راوی تا مدت‏ها پس از فراغت از تحصیل در دوگانگی بین عیسوی یا مسلمان بودن باقی می‏ماند و حتی بارها مسیحی می‏شود و چند بار در کتاب در فحوای مطالب به صراحت به این نکته اشاره می‏کند. از این‏رو مجموعه این داده‏ها می‏تواند در فهم نوع نگاه و چهارچوب کاری مدارس کریستوفل در ایران قابل تأمل باشد.
در واقع این بخش، تصویری است از ابعاد مختلف زندگی یک نابینا در نیمه اول قرن کنونی در شهر تبریز که داده‏های مهمی را از حیات کلی نابینایان در ابعاد مختلف و در زمینه‏های گوناگون در این شهر بازنمایی می‏کند. شهری که با توجه به تأسیس اولین مدرسه نابینایان در ایران در سال 1304 توسط کریستوفل آلمانی و رخدادهای بعدی آن، اتفاقاً بخش مهمی از پازل تاریخ توانبخشی و آموزش افراد با آسیب بینایی و به ویژه تاریخچه خط بریل فارسی را شکل می‏دهد.
قسمت دوم کتاب که خود حاوی چند بخش است، به طرح مطالبی در حوزه تعلیم و تعلیم افراد با آسیب بینایی اختصاص دارد. در موازات اینکه با گذشت نیم قرن هنوز مطالعه مطالب مندرج در این بخش به شکل قابل تأملی هنوز مفید فایده می‏نماید؛ اما وجه بارز اهمیت این بخش نیز از منظر دیگری قابل تبیین است.
در واقع، بُعد کانونی مطالب این بخش را «خط بریل»، علائم و نشانه‏های آن، وسایل و تجهیزات مرتبط با این خط و نیز کاربرد علائم بریل در علوم مختلف از ریاضی و هندسه گرفته تا علائم جهت عناصر شیمیائی و ظرفیت ملکولی و… را دربر می‏گیرد.
تأسیس دفتر کودکان استثنایی در زیرمجموعه وزارت آموزش و پرورش در سال 1347 تنها به 3-4 سال قبل از نگارش و انتشار این کتاب باز می‏گردد که طبیعتاً یکی از کارویژه‏های این دفتر کاربست، تثبیت و ترویج خط بریل به شکل آکادمیک و کاربردی سازی آن در علوم مختلف جهت آموزش نابینایان بود. لذا کاربست، گسترش و تثبیت علائم بریل و کاربردی سازی آن در این دامنه از علوم مختلف که در این کتاب آمده است، آن هم در این مدت کوتاه و با این حد از دقت خود جای تأمل دارد!.
در واقع، می‏توان یکی از وجوه و دلائل مغفول ماندن فزآینده بریل در دو دهه گذشته در ایران را به ضعف در آموزش، ترویج و کارآمدسازی آن منطبق بر نیازهای به‏روز نابینایان نسبت داد. امر مهمی که از برآیند مطالب مندرج در این کتاب کاملاً مبرهن است که به شکل بایسته‏ای در آغاز کار مورد توجه و همت واقع شده است و جای خالی چنین توجه بایسته‏ای در شرایط کنونی کاملاً احساس می‏گردد.
به طور کلی، با نظرداشت مجموع قرائنی که در بالا آمد، مطالعه این کتاب و یا حتی نگاه گذرایی به آن در سطوح مختلف از پژوهشگران و علاقمندان این حوزه گرفته تا جهت کسب اطلاعات بیشتر در این زمینه و البته برای افراد با آسیب بینایی سودمند می‏نماید.