تاریخ آموزش حرفه و فن

توان ‏‏نامه
فصلنامه مطالعاتی و اطلاع ‏رسانی ویژه معلولیت و توانمندسازی
Quarterly of Studies and Information Specially Disabled and Empowerment

شماره 4-5، بهار و تابستان 1395، 128 صفحه
با تحقیقات ویژه: جامعه‌سازی جبار باغچه‌بان؛ کتاب معلولیتی؛ معلولیت در افغانستان
(Jabbar baghche ban’s Sociology, Book for Disabled People, Disability in Afghanistan)
دریافت کامل مجله: PDF، 5 MB

تاریخ آموزش حرفه و فن

علی نوری

اشاره
قبل از پیدایش مدارس جدید و نو شدن نظام آموزش و پرورش، مکتب‌خانه‌ها کاری به حرفه و آموزش صنعت و یاد دادن شغل و مهارت نداشتند. فقط چند علم مشخص به صورت حفظی یاد می‌دادند. در آن دوره کسانی که خواهان فراگیری حرفه و مهارت شغلی بودند از طریق پدرشان یا رفتن نزد استاد کار، آموزش می‌دیدند. البته تنها مدرسه‌ای که می‌توان گفت در سطح محدود برخی حرفه‌های خاص به ویژه مهارت‌های مرتبط به صنایع نظامی را یاد می‌داد مدرسه دارالفنون (افتتاح 1268ق) بود که توسط امیرکبیر تأسیس شده بود. (تاریخ جامع ایران، به کوشش سید صادق سجادی، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1393، ج 17 (5)، ص 465- 470.)
اما با تأسیس مدارس جدید، در بعضی از مدرسه‌ها آموزش حرفه و فن هم آغاز شد.
در برخی از مدارس ملی از آن جهت که به دست مردم تأسیس می‌شدند آموختن علوم نظری تنها وجه آموزشی مدرسه نبود، بلکه در کنار آن کارگاه‌های آموزشی نیز بر پا می‌شدند. این کارگاه‌ها در آن ایام که هنوز هنرستان‌ها تأسیس نشده بودند، وظیفه آموزش صنایع را بر عهده داشتند. در مدرسه ادب کارگاه‌های خیاطی، صحافی و جوراب‌بافی وجود داشت. در مدرسه خیریه برای آموزش ایتام، کارگاه‌های قالی بافی، کفاشی، خیاطی و جوراب بافی پیش‌بینی شده بود. به طوری که در 1318ق در این مدرسه دستگاه‌های نساجی، قالی بافی و جوراب بافی کار می‌کردند و دانش‌آموزان به آموزش حرف‌های مشغول بودند. همچنین در مدرسه دانش، ارفع الدوله دو نفر نساج از یزد برای آموزش نساجی در دبستان استخدام کرد و 4 صندوق اسباب نجاری و چند صندوق اسباب کفاشی و دستگاه کره سازی برای دبستان خریداری کرد. گزارش‌هایی درباره برپایی کارگاه‌های مذکور در روزنامه‌های وقت منتشر شده است. سید اسداللّه طباطبایی در زمان اداره مدرسه اسلام با تشکیل انجمنی به نام انجمن صناعت در مدرسه اسلام کوشید امکانات بیشتری برای آموزش حرف‌های در مدارس ملی فراهم کند.
این اقدامات ویژه معلولین نبود ولی معلولین هم می‌توانستند استفاده کنند.

مدارس ویژه معلولین
با شکل‌گیری مدارس ویژه معلولین مثل مدرسه کریستوفل ویژه پسران در اصفهان یا مدرسه شوریده شیراز و پس از آن مدرسه ابابصیر ویژه نابینایان و مدارس باغچه‌بان ویژه ناشنوایان، علاوه بر تعلیم مباحث کتب آموزشی و متون درسی، حرفه‌ها و مهارت‌های شغلی هم آموزش داده می‌شد. اکنون تعدادی از این نوع مدارس معرفی می‌شوند.
پس از قاجاریه و آغاز دوره پهلوی، ایران به سوی صنعتی شدن و مدرن شدن گام برداشت، نیاز به افراد ماهر و کاردان در رشته‌ها و حرفه‌های مختلف افزایش مضاعف یافت. معلولین هم باید به وظیفه خود در این دوره عمل کرده و به جریان صنعتی شدن کشور کمک می‌کردند.
همچنین در همین دوره اقدام‌های اساسی در زمینه ایجاد دفتر کل امور کودکان استثنایی در وزارت آموزش و پرورش انجام یافته بود. و در سال 1347 برای تأمین خدمات آموزشی به کودکانی که از نظر بدنی، ذهنی و اجتماعی نوعی استثنایی به حساب می‌آمدند دفتر امور کودکان استثنایی تشکیل شد. از این‌رو معلولانی که قرن‌ها سرگشته و سربار جامعه بودند به نیروی مولد و افرادی امیدوار و مستقل تبدیل شوند. در صدر کار این دفتر تحقیقات لازم برای برنامه‌ریزی‌های ویژه و تربیت معلم متخصص و فراهم ساختن وسایل ویژه‌ای قرار دارد که کاری بسیار دقیق و نیازمند بینش و دانش فراوان است.
در سال‌های گذشته فعالیت دفتر کل امور کودکان استثنایی در زمینه آموزش ناشنوایان از نظر «کمی» در سطح کشور قابل توجه بوده است. زیرا این دفتر با پذیرش اصل «هم آموزی» یا اختلاط شاگردان شنوا و ناشنوا دست به تأسیس کلاس‌های ویژه‌ای برای ناشنوایان در مدارس معمولی زد که طبق آخرین آمار در نود و یک نقطه کشور این کلاس‌ها دایر است.
این دفتر در زمینه‌های مختلف برنامه‌ریزی کرد تا معلولین در مدارس تحت برنامه، دوره‌های حرف‌هاموزی را طی کنند. اینک به معرفی از این مدارس می‌پردازیم:
آموزشگاه کر و لال‌های باغچه‌بان (تأسیس 1312ش)
این آموزشگاه مجهز به «کلینیک» شنوایی و گفتار، اندرزگاه مادر، بخش مددکاری، کارگاه تهیه مواد آموزشی و «ویدیوتیپ» است و در بیست و شش کلاس آن (290) شاگرد کودکستانی، دبستانی، دوره راهنمایی و دبیرستانی مشغول تخصیل هستند: بیست و یک کلاس این آموزشگاه مجهز به گوشی گروهی است.
در این مدرسه علاوه بر مواد درسی به ناشنوایان حرفه‌های سبک نیز تعلیم داده می‌شود و یک کارگاه کوچک قالی‌بافی نیز دارد.
توسط مربیان این آموزشگاه مواد آموزشی و کتب ویژه و فیلم و «ویدیوتیپ» در زمینه آموزش و پرورش ناشنوایان تهیه می‌شود و در اختیار دفتر کل امور کودکان استثنایی و کلیه مدارس و سازمان‌های رفاهی ناشنوایان قرار می‌گیرد. همچنین در این آموزشگاه کتاب‌های درسی دبستانی و دوره راهنمایی توسط مربیان متخصص برای تدریس ناشنوایان به صورت ساده تنظیم می‌شود.
«کلینیک» آموزشگاه همه روز از یک تا چهار بعدازظهر برای پذیرش کلیه مراجعان از تهران و شهرستان آماده است. این «کلینیک» شامل اتاق معاینه، اتاق آزمایش مقدماتی، اتاق «ادیومتری»، اتاق اصلاح تلفظ و بخش تعمیر سمعک و بخش مددکاری است.
از اول مهرماه سال 1354 شاهنشناهی در این آموزشگاه با همکاری دانشگاه ملی ایران برنامه تربیت «ادیومتریست» و رابط ناشنوایان آغاز شده است.
آموزشگاه کر و لال‌های گلبیدی، اصفهان (تأسیس 1335)
این آموزشگاه توسط حسین گلبیدی در اصفهان خیابان شاه کوی سرلت تأسیس شد. برای معرفی دبستان کر و لال‌های گلبیدی و آشنا شدن با مدیر و مؤسس آن آقای حسین گلبیدی و سبب و نحوه به وجود آمدن این مؤسسه فرهنگی بی‌جا نیست شمه‌ای از قلم خود ایشان نقل شود. «خدمت فرهنگی من از سال 1330 آغاز گردید ولی عشق به تدریس و خدمت به کودکان ناشنوا در سال 1333 که آموزگار کلاس سوم دبستان ملی جعفری اصفهان بودم در من شعله‌ور گردید در آن زمان طفل شش ساله کر و لالی را در این مدرسه پذیرفته بودند علاقه داشتم که در ساعت‌های تفریح با این طفل صحبت کنم رفته رفته به این فکر افتادم که او را تعلیم دهم و از این‌رو از مدیر مدرسه تقاضا کردم که اجازه دهند این طفل کر و لال در کلاس سوم بنشیند تا در فرصت‌های مناسب به او درس بدهم. خوشبختانه مدیر موافقت کرد و من هم از این فرصتی که در اختیارم گذاشته بودند بسیار خوشحال شدم. پس از چند هفته از مشاهده پیشرفت این طفل تشویق شدم و بر کوشش خود افزودم و در نتیجه این طفل توانست پس از چند ماه اشعار کوتاهی را از روی کتاب بخواند و مورد تحسین و تشویق اولیای آموزشگاه قرار گیرد.
در بهمن سال 1333 که رسماً به استخدام وزارت فرهنگ درآمدم محل کارم در بروجن تعیین گردید و ناچار از طفل ناشنوا جدا شدم ولی به علت علاقه‌ای که به تدریس ناشنوایان پیدا کرده بودم، مجدداً در بروجن به جست‌وجو پرداختم و طفل کر و لالی پیدا کردم و به ولی او گفتم که حاضرم مجاناً در دبستان به او تعلیم بدهم. پیشنهادم را پذیرفت و به این ترتیب کارم را با تدریس به این طفل دنبال کردم.
پس از آن طی مکاتبات بسیار از وزارت فرهنگ تقاضا کردم که برای تأسیس کلاس مخصوص ناشنوایان مرا به اصفهان یا هر نقطه‌ای از مملکت که صلاح می‌دانند منتقل کنند. در 1 مرداد 1334 از طرف وزارت فرهنگ به تهران احضار شدم و قرار شد که برای آزمایش‌های لازم به استاد باغچه‌بان رجوع کنم. در آن زمان دبستان کر و لال‌های باغچه‌بان در دروازه دولت واقع بود. ناگفته نماند که تا آن تاریخ تصور می‌کردم که مبتکر تدریس کر و لال‌ها در ایران من هستم و نمی‌دانستم که سی سال قبل از من استاد باغچه‌بان این کار را در ایران آغاز کرده است. در این دیدار باغچه‌بان پس از آزمایش‌هایی مرا ستود و گفت که با توجه به علاقه‌ای که به تدریس کر و لال‌ها دارید من از وزارت فرهنگ تقاضا می‌کنم که شما را به این مدرسه منتقل کند. این بزرگترین آرزو و هدف من بود. ولی متأسفانه پیشنهاد شادروان باغچه‌بان عملی نگردید و مرا از بروجن به اصفهان منتقل کردند و به عنوان آموزگار در اختیار دبستانی به نام مفید اسلامی گذاشتند. وقتی که به صاحب امتیاز دبستان گفتم که هدف من از انتقال به اصفهان تعلیم اطفال کر و لال بوده است. ایشان گفتند شما را به عنوان آموزگار معرفی کرده‌اند. حال اگر خیلی علاقه به این کار دارید چنان‌چه مدیریت دبستان قبول کنید و در هفته شانزده ساعت هم درس بدهید می‌توانید در دفتر دبستان ضمن رسیدگی به امور اداری به کر و لال‌ها هم درس بدهید. برای رسیدن به هدف چاره‌ای نبود و پیشنهاد صاحب امتیاز را پذیرفتم. نخستین شاگردی که پیدا کردم طفل کم بنیه‌ای بود صبح او را با دوچرخه به مدرسه می‌آوردم و عصر به منزل باز می‌گرداندم. کم کم شاگرد دیگری پیدا شد و پس از یک سال با نشر آگهی و کوشش گیر آمار شاگردان به هشت نفر رسید. در این زمان امتیاز مخصوص گرفتم و تمام ساعات کارم به آموزش ناشنوایان اختصاص یافت.
رفته رفته کارم مورد توجه قرار گرفت. در اثر اقدامات تیمسار منوچهر وارسته وزارت فرهنگ ماهانه یک هزار ریال کمک هزینه به دبستان پرداخت و در حدود یک هزار ریال هم به عنوان شهریه از دانش‌آموزان جمع‌آوری می‌شد و با این پول توانستم محل محقری که دارای سه، چهار اتاق کوچک بود اجاره کنم. در سال 1339 وزیر فرهنگ وقت دکتر مهران از این مؤسسه بازدید کرد و خدمات و وضع تدریس و وسایل سمعی و بصری که شخصاً جهت تعلیم اطفال تهیه کرده بودم مورد توجه ایشان واقع شد و ضمن دستور صدور نشان و پرداخت ده هزار ریال کمک نقدی هنگامی که جویای احتیاجات مؤسسه شدند گفتم بزرگ‌ترین نیازمندی من آموزگار است زیرا بنده هم مدیر و هم معلم و هم ناظم و هم دفتردار و هم خدمتگزار هستم.
پس از بازدید نخستین آموزگار در سال 1340 به دبستان فرستاده شد و پس از شش سال گشایشی در کارهایم حاصل گردید و روز به روز تعداد شاگردان افزایش یافت».
اکنون در یکی از کوچه باغ‌های باصفای تابلوی دبستان گلبیدی را که در سال 1335 با یک شاگرد آغاز به کار کرده است می‌بینیم.
در سال 1342 دبستان گلبیدی به این محل جدید که شامل نه کلاس و کارگاه است و در زمینی که از طرف اوقاف واگذار گردیده است منتقل گردیده، تعداد شاگردان این دبستان اکنون بالغ بر هفتاد دختر و پسر ناشنوا است که صبح‌ها به آموزش رسمی می‌پردازند و بعدازظهرها در یکی از کارگاه‌های درودگری، برق، مشبک کاری و بافندگی حرف‌های می‌آموزند.
نیروی انسانی مشغول به کار این آموزشگاه در حال حاضر ده نفر است که جز مدیر و یک نفر سرایدار بقیه در قسمت‌های آموزشی و حرف‌های به عنوان معلم و مربی خدمت می‌کنند.
از آغاز تأسیس قریب (165) نفر ناشنوا و نیمه شنوا از این آموزشگاه فارغ التحصیل شده و کارنامه گرفته‌اند که (75) نفر آنان حرف‌های مانند درودگری یا مشبک کاری یا برق را نیز آموخته‌اند و برای آنان کاریابی شده است.
وسایل کمک آموزشی از قبیل تابلوهای الکتریکی برای آموزش حساب و خواندن و نوشتن که به ابتکار مؤسس و مدیر این آموزشگاه آقای حسین گلبیدی تهیه شده است به تعلیم و تربیت کودکان ناشنوا ویژگی و امتیاز خاص داده است.
علاوه بر (70) نفر دانش‌آموزان روزانه (13) شاگرد ناشنوای دیگر نیز در کلاس‌های شبانه و این مدرسه مشغول تحصیل هستند.
بنابراین در اصفهان مدرسه گلبیدی توانست ناشنوایان را آماده پذیرش تعهدات اجتماعی نماید.
دبستان ناشنوایان میرزایی (تأسیس 1335)
این دبستان توسط منصوره میرزایی در تهران (نارمک- خیابان 46 متری غربی- پلاک 103) تأسیس شد. این دبستان در سال 1329 به یاری میسیونرهای مذهبی در تهران به نام «افتا» آغاز به کار کرد ولی پس از چند سال به علل دشواری‌ها تعطیل گردید. این مدرسه در سال 1335 به نام «دبستان میرزایی» در ساختمانی که به یاری کلیسای کاتولیکی در نارمک ساخته شده بود خدمات خود را از سر گرفت.
در سال اول جمعیت حمایت کودکان کر و لال برای یاری به این دبستان نوپا علاوه بر پرداخت مدد هزینه نقدی وسایل چهار کلاس درسی و ناهارخوری را نیز در اختیار این مدرسه گذاشت.
اکنون شماره شاگردان این مدرسه در حدود پنجاه نفر است که در کلاس‌های مقدماتی دبستان مشغول تحصیل هستند. این مدرسه قسمت شبانه روزی دارد که در آن پنج دختر به طور شبانه روزی نگاهداری می‌شوند.
آموزشگاه استثنایی تبریز (دولتی) (تأسیس 1337)
این آموزشگاه توسط اصولی در تبریز (خیابان حافظ) تأسیس شد.
در سال 1337 آموزشگاهی برای آموزش ناشنوایان در شهر تبریز تأسیس یافت و یک سال و نیم بعد دو گروه کودکان نابینا و عقب‌ماندة ذهنی نیز پذیرفته شدند و از آن پس این مجموعه به نام «آموزشگاه استثنایی تبریز» زیر نظر اداره آموزش و پرورش به کوشش‌های خود ادامه داد. در سال 1345 مقرر شد، همه ساله مبلغی برای اداره این مدرسه اختصاص داده شود.
هم اکنون این آموزشگاه دارای دو ساختمان است: ساختمان شماره (1) که ویژه آموزش ناشنوایان و نابینایان است و از جمع هفت کلاس درس پنج کلاس آن مخصوص آموزش ناشنوایان دوره ابتدایی است. پسران ناشنوا و نابینا در سه کارگاه کفاشی حصیربافی و قالیبافی و دختران ناشنوا در کارگاه‌های آرایش و خیاطی بعدازظهرها کارآموزی می‌کردند و اصول حرفه‌ها را می‌آموزند.
در این آموزشگاه (133) دانش‌آموز به تحصیل اشتغال داشتند که (104) نفر آنان ناشنوا و (29) نفر بقیه نابینا و عقب‌افتاده ذهنی بودند. این آموزشگاه همچنین دارای یک شبانه‌روزی (خوابگاه) است که در آن از دوازده دانش‌آموز سرپرستی می‌شد که از این عده هفت نفر پسر ناشنوا و پنج نفر پسر نابینا بودند.
ساختمان شماره (2) مخصوص کودکان عقب‌مانده ذهنی بود و کلیه دانش‌آموزان آن از غذا و وسیله آمد و رفت به طور رایگان استفاده می‌کنند. کل نیروی انسانی این مدرسه بیست و دو نفر است که هفت نفر آنان معلم کلاس‌های ناشنوایان هستند.
مدرسه و هنرستان نظام مافی (تأسیس 1343)
این مدرسه و هنرستان توسط بانو نظام مافی در تهران (سه راه آذرین) تأسیس شد.
نخستین آموزشگاه حرف‌های ناشنوایان در سال 1343 در زمینی به مساحت ده هزار مترمربع که از طرف بانو نظام مافی به منظور تأسیس مدرسه‌ای برای نانشوایان وقف شده بود از طرف وزارت آموزش و پرورش ساخته شد و نام وقف کننده آن را گرفت. این آموزشگاه دارای دبستان، دوره راهنمایی و هنرستان است.
دوره دبستان از سال اول تا پنجم ابتدایی است و چون اخیراً تصمیم گرفته شده است که این مرکز آموزشی فقط برای دوره راهنمایی دانش‌آموز بپذیرد لذا در کلاس‌های اول و دوم و سوم ابتدایی به ترتیب در سه سال گذشته با رسانیدن شاگردان به کلاس بعدی دانش‌آموز پذیرفته نشده است و فعلاً در دوره دبستان فقط دو کلاس چهارم و پنجم دایر است که این دو کلاس نیز در دو سال آینده به ترتیب تعطیل خواهد شد. این دو کلاس جمعاً هیجده نفر دانش‌آموز دارد. دوره راهنمایی نیز جمعاً بیست و نه نفر را در سه کلاس خود آموزش می‌دهد.
به شاگردان دو دوره دبستان و راهنمایی تا پایان دوره و رسیدن به سطح هنرستان هیچ‌گونه حرف‌های آموخته نمی‌شود و در این دو دوره فقط شاگردان ناشنوا پذیرفته می‌شوند. دوره‌های ابتدایی و راهنمایی جمعاً هفت نفر عضو آموزشی دارند.
هنرستان نظام مافی که در سال 1353 با چهار رشته برق، ساختمان، تراشکاری و صنایع فلزی شامل جوشکاری و ورقکاری تأسیس شده است سی و پنج شاگرد دارد که سی و دو نفر آنان در رسته ساختمان، آموزش حرف‌های می‌بینند.
دانش‌آموزان هر سه دوره که تمام روز و به طور یکسره در مدرسه هستند با ناهار گرم پذیرایی می‌شوند. ضمناً دانش‌آموزان دو دوره ابتدایی و راهنمایی علاوه بر ناهار رایگان از تغذیه رایگان ساعات ده صبح نیز استفاده می‌کنند و ایاب و ذهاب شاگردان توسط وسیله‌هایی که از طرف مدرسه برای این منظور کرایه شده است صورت می‌گیرد.
غیر از دوره هنرستان که در سال 1353 تشکیل شده و فعلاً فارغ التحصیل ندارد، فارغ‌التحصیلان دوره‌های دبستان و راهنمایی از سال تأسیس تا کنون جمعاً (113) نفر بوده‌اند که ده نفر از این عده فارغ التحصیل دوره راهنمایی هستند.
کلیه معلمان این مدرسه، به جز چند تن مهندس و استاد کاران دوره‌های هنرستان که پاره وقت کار می‌کنند و ساعتی حق تدریس می‌گیرند، همه دولتی هستند.
دوره دبستان و راهنمایی این مدرسه مخصوص ناشنوایان است ولی در دوره هنرستان شاگردان شنوا پذیرفته می‌شوند و گروه اخیراً قسمت اعظم شاگردان این دوره را تشکیل می‌دهند.
از جمع ده هزار متر مربع مساحت کل مدرسه هفت هزار متر مربع به مدرسه و هنرستان و سه هزار متر مربع دیگر به قسمتی از یک شبانه روزی مجهز تخصیص داده شده است که در آن پنجاه شاگرد ناشنوای شهرستانی یا کم بضاعت به طور شبانه‌روزی نگاهداری می‌شوند. این شاگردان از مزایای تحصیل رایگان، تغذیه رایگان، لباس و وسایل رایگان که بودجه آن از طرف دولت تأمین می‌شود برخوردار هستند.
آموزشگاه نیمروز (تأسیس 1344)
این آموزشگاه توسط محمود پاکزاد در تهران (خیابان امیرآباد جنوبی ـ کوی خوشنویسان) تأسیس شد.
ساختمان آموزشگاه دارای ده کلاس درس است، دانش‌آموزان این آموزشگاه قریب (103) نفر هستند که در حال حاضر در ده گروه زیر آموزش می‌بینند.
در این مدرسه در سه کلاس از گوشی گروهی استفاده می‌شود. علاوه بر کلاس‌ها یک اتاق برای کارگاه دختران (صنایع دستی و عروسک سازی ـ بافندگی ـ چرخکاری ـ کلاس آرایش) و یک اتاق برای کارگاه پسران (حرفه‌های سوهان کاری ـ جوشکاری و برق)، یک اتاق بزرگ ناهارخوری با آشپزخانه وجود دارد و همه روزه به شاگردان و آموزگاران یک وعده غذای گرم داده می‌شود. برنامه‌های تفریحی و ترتیب بازی‌های گروهی از کوشش‌های دیگر این آموزشگاه است. در این مدرسه همه ساله گروهی از معلمان ناشنوایان به مدت کوتاهی کارورزی می‌کنند.
نیروی انسانی این آموزشگاه شامل چهارده معلم دولتی و دو معلم غیر دولتی تمام وقت و سه معلم غیر دولتی نیمه وقت و پنج کارمند غیر دولتی تمام وقت است.
از سال 1345 تا خرداد سال 1354 جمعاً نود وهفت نفر از این مدرسه فارغ التحصیل شده‌اند.
دبستان باغچه‌بان شماره (2) (تأسیس 1357)
این دبستان جمعیت حمایت کودکان کر و لال در تهران (خیابان ژاله ـ خیابان ایران ـ کوچه دکتر سنگ) تأسیس شد..
جمعیت حمایت کودکان کر و لال در آذرماه سال 1357 به علت افزایش شاگردان ناشنوا، در پست مسجد سپهسالار خانه کوچکی را به کرایه گرفت و دبستان شماره (2) باغچه‌بان را با شصت شاگرد در آنجا تأسیس کرد. این مدرسه رفته رفته گسترش یافت و اکنون دارای (142) شاگرد است که در سیزده کلاس آمادگی و دبستانی تحصیل می‌کنند و سه کلاس این مدرسه مجهز به گوشی‌های گروهی است.
قسمت عمده بودجه این مدرسه از آغاز تأسیس در قالب بودجه آموزشگاه کر و لال‌هایی باغچه‌بان از طرف سازمان برنامه و بودجه و تتمه آن از طرف جمعیت حمایت کودکان کر و لال تأمین گردیده است و از این‌رو آغاز تأسیس، تحصیل برای شاگردان ناشنوا در این مدرسه رایگان بوده است.
در این دبستان همه روزه به کلیه شاگردان و معلمان و کارمندان‌ ناهار رایگان داده می‌شود. جمع کل کارمندان دبستان شماره (2) سی و دو نفر و عده کارآموزان آن چهار نفر است. از سی و دو نفر کارمندان چهار نفر معلم دولتی و بقیه کارمندان غیر دولتی هستند.
در این دبستان همه ساله عده‌ای از معلمان ناشنوایان در گروه‌های شش نفری به مدت شش هفته، هفته‌ای دو نیم روز تعلیمات عملی می‌بینند.
دبستان شماره (2) باغچه‌بان خدمات اندرزگاهی و مددکاری نیز به پدران و مادران شاگردان عرضه می‌کند و همچنین مانند آموزشگاه باغچه‌بان، به نام شاگردان مستمند که (90%) شاگردان آن را تشکیل می‌دهند دفترچه پس‌اندازی در بانک ملی ایران باز شده است و همه ماهه ده تومان در حساب هر شاگرد تا پایان تحصیل گذاشته می‌شود تا هنگامی که فارغ التحصیل می‌شوند مختصر سرمایه‌ کاری برای آنان فراهم باشد.
هفت سال پس از تأسیس، در خردادماه سال 1353 نخستین گروه از شاگردان این دبستان موفق به اخذ مدرک شدند.
دبستان کر و لال‌های مشهد (تأسیس 1347)
این دبستان توسط پریچهر عفوریان در مشهد (خیابان حسنعلی منصور) راه‌اندازی شد.
این دبستان در مهرماه سال 1347 به همت پریچهر غفوریان به اسم دبستان آذربایجان از طرف وزارت آموزش و پرورش تأسیس شد و با عده کمی شاگرد آغاز به کار کرد.
این مدرسه در ابتدا بیش از بیست شاگرد نداشت ولی رفته رفته عده شاگردان آن افزایش یافت و در مهرماه سال 1349 به محل اجاره‌ای جدید منتقل شد و به پیشنهاد مدیر مدرسه به عنوان سپاس و قدردانی نام دبستان را «دبستان باغچه‌بان مشهد» گذاشتند. در محل جدید دبستان باغچه‌بان مشهد از هر نظر گسترش یافت و دارای شش کلاس و در حدود هفتاد شاگرد شد.
از تیرماه سال 1351 این مدرسه به محل جدید خود که از طرف اداره آموزش و پرورش ساخته شده بود و دارای وسایل مخصوص (اتاق‌های ضد صوت) و غیره بود انتقال یافت. چون در محل جدید علاوه بر ناشنوایان به دیگر کودکان معلول نیز آموزش داده می‌شد، لذا نام دبستان باغچه‌بان مشهد به نام «آموزشگاه امید کودکان استثنایی» نام‌گذاری شد. لیکن دبستان سابق همچنان به نام دبستان باغچه‌بان باقی مانده که کودکان عادی در آن به تحصیل مشغولند. پس از افزایش عده شاگردان چون محل ساخته شده گنجایش پذیرش شاگردان بیشتری را نداشت، لذا دبستان دیگری به نام آموزشگاه کودکان استثنایی شماره (2) در محل اجاره‌ای تأسیس گردید و از اول سال 1352 آغاز کرد.
ساختمان آموزشگاه شماره (1) دولتی است و در سال 1351 ساخته شده و شامل دو طبقه و (22) اتاق و دارای (190) شاگرد (122) نفر ناشنوا در سطح کودکستان و دبستان (53) نفر عقب مانده در سطح دبستان و (15) نفر نابینا در کلاس اول راهنمایی است.
به شاگردان ناشنوا در چهارده کلاس و به شاگردان عقب مانده در پنج کلاس و به نابینایان در دو کلاس آموزش داده می‌شود. عده آموزگاران بیست نفر است که همه آنان دولتی هستند و دوره مخصوص را دیده‌اند. به علاوه این آموزشگاه پنج نفر کارمند و مستخدم و دو نفر راننده نیز دارد و شاگردان با دو وسیله نقلیه به مدرسه آمد و رفت می‌کنند.
آموزشگاه شماره (1) دولتی دارای دو کارگاه حرف‌های خیاطی و بافندگی است و شاگردان از وسایل ورزشی از قبیل پینگ پنگ و فوتبال و والیبال استفاده می‌کنند. این شاگردان طبق برنامه‌ای به بازدید‌های مراکز دولتی می‌روند.
علاوه بر مدارس فوق مدرسه ابابصیر، مدرسه کریستوفل، مدرسه شوریده شیراز و ده‌ها مدرسه دیگر را نباید از نظر دور داشت.
خلاصه اینکه تا اینجا مدارس و مراکز آموزشی که در کنار آموزش و پرورش معمولی به حرف‌هاموزی معلولین هم اشتغال داشتند معرفی شدند و در فصل بعد به مراکزی که فقط به حرف‌هاموزی می‌پرداختند، معرفی می‌شود.
مراکز آموزش حرفه‌وفن
فصل گذشته به مدارس ویژه معلولین که علاوه بر آموزش‌های معمولی به تعلیم حرفه هم مشغول بودند، پرداخت؛ اما این فصل به مراکزی که ویژه آموزش حرفه هستند می‌پردازد.
برای انجام دادن بسیاری از کارها ناشنوایی نقصی به حساب نمی‌آید و به این سبب در توانبخشی و تأمین رفاه ناشنوایان آموختن نوعی حرفه که بازار داشته باشد در صدر برنامه‌های رفاهی قرار دارد. از طرفی نیز چون آموزش هر نوع حرف‌های نیازمند سواد خواندن و نوشتن و دانستن مقداری زبان است لذا سازمان رفاه ناشنوایان به مجرد تأسیس یعنی در شهریورماه سال 1350 با تشکیل کلاس بزرگسالان ناشنوا، دوره زبان آموزی و سوادآموزی را آغاز کرد و در خردادماه سال 1351 با مساعدت دولت خانه‌ای در کوی یوسف آباد به منظور آغاز برنامه حرف‌هاموزی خرید و آن را به تدریج تکمیل و تجهیز کرد. این مرکز که از فروردین‌ماه سال 1352 از آن بهره‌برداری شده است نه تنها مرکز نمونه آموزش حرفه به ناشنوایان است بلکه گروه فنی لازم برای گسترش این نوع خدمات در تهران و شهرستان‌ها نیز در این مرکز تربیت می‌شوند. همچنین از برنامه‌های حرف‌های در آنجا ارزشیابی به عمل می‌آید.
مرکز آموزش حرف‌های یوسف آباد شماره (1)
این مرکز وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان است و در سال 1352 تأسیس شده است.
نشانی آن: یوسف آباد، خیابان مدبر، خیابان36، کاشی12 است.
در این مرکز دختران و پسران ناشنوای بی‌سواد و کم‌سواد که سن آنان کمتر از سیزده سال و بیشتر از سی سال نباشد پذیرفته می‌شوند. سواد و توانایی‌ها و خواست داوطلبان ابتدا در گروه ارزشیابی و راهنمایی حرف‌های به یاری مدیر مرکز و روانشناس، مربی، رابط ناشنوایان و معلم و مدد کار اجتماعی سنجیده می‌شود. با در نظر گرفتن جوانب مختلف زندگی و استعدادهای فرد ناشنوا در صورتی که مددجو با سواد یا کم‌سواد باشد در یک یا دو رشته حرف‌های به طور آزمایشی نام نویسی می‌کند. پس از مدتی با توجه به پیشرفت و علاقه ناشنوا در رشته‌ای که بیش از دیگر رشته‌ها مناسب تشخیص داده شود به حرف‌هاموزی می‌پردازد و پس از یافتن تبحر کافی، برای او در بازار آزاد کاریابی می‌شود.
چنان که ناشنوا بی‌سواد باشد ابتدا در کلاس‌های زبان‌آموزی و سوادآموزی نام نویسی می‌شود و هنگامی که خواندن و نوشتن و تا حدی زبان آموخت ضمن ادامه تحصیل و زبان آموزی در یکی از رشته‌های مناسب برای آموختن حرف ثبت نام می‌کند. مدت زمان لازم برای طی مرحله اول بستگی بسیار به استعداد و سن مددجو دارد و به طور کلی پس از دوازده ماه تحصیل مرحله اول را تمام می‌کند و در حدود دوازده ماه دیگر برای تمام کردن مرحله دوم و آموختن حرفه وقت لازم است.
چون کلاس‌های درس بزرگسالان در خود مرکز حرف‌های قرار دارد ناشنوایان گروه دوم در سال اول فرصت کافی دارند که به طور غیر مستقیم با حرفه‌های مختلف آشنا شوند و ارزشیابان و راهنمایان نیز، با فرصت کافی و آگاهی کامل از استعداد این شاگردان بتوانند رشته مناسبی را برای آموزش آنان در نظر گیرند.
کاریاب موظف است که با ایجاد تماس با مدیران کارخانه‌های و مؤسسه‌های مختلف برای کسانی که آماده کار شده‌اند کار مناسبی بیابد و پس از اشتغال مددجو نیز پیگیری کند تا هم کارفرما و هم همکاران شنوای او این همکار تازه را بپذیرند و هم مددجو خود را با شرایط جدید کار و زندگی وفق دهد.
در کارگاه‌های این آموزشگاه وسایل مورد نیاز کارگاه‌های مختلف مراکز حرف‌های و اداره مرکزی ساخته می‌شود و همچنین مقداری از مصنوعات آن در غرفه ناشنوایان که در فروشگاه مرکزی سازمان تعاون و مصرف شهر و روستا قرار دارد به فروش می‌رسد. در این آموزشگاه کوشش می‌شود که از استاد کاران یا کمک مربیان ناشنوا استفاده شود. چنان که از جمع کل چهل کارمند آن دوازده نفر ناشنوا هستند.
در این مرکز هشت کارگاه وجود دارد که در آنها پسران و دختران ناشنوا سرگرم آموختن حرفه هستند: تراشکاری، جوشکاری، نجاری، خیاطی زنانه، خیاطی بچه‌گانه، خیاطی مردانه، پیراهن دوزی، سوار کردن سمعک.
به مددجویان این مرکز علاوه بر ناهار که به طور رایگان داده می‌شود با تشخیص بخش مددکاری مبلغی نیز به عنوان هزینه تحصیلی پرداخت می‌شود. با توجه به اهمیت سلامت جسم مددجویان یک نفر پزشک امراض داخلی و یک نفر پزشک متخصص چشم هفته‌ای یک بار به مرکز حرف‌های رجوع می‌کنند و سلامت یک یک آنان را مورد رسیدگی قرار می‌دهند وکسانی را که لازم باشد برای مداوا به مراکز بهداشتی معرفی می‌کنند.
آموزشگاه حرف‌های شماره (2)
این آموزشگاه وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان است و در سال 1353 در تهران (خیابان کاخ شمالی شماره 373 تأسیس شد.
با توجه به افزایش شماره کارآموزان، سازمان رفاه ناشنوایان در خردادماه سال 1353 خانه‌ای در خیابان کاخ به کرایه گرفت و چند کارگاه خود را که قبلاً در آموزشگاه حرف‌های شماره (1) بودند به محل جدید منتقل کرد. در این مرکز نیز دختران و پسران جوان برای آموزش حرفه‌های مختلف پذیرفته می‌شوند. چون نوع کار این کارگاه‌ها طوری است که احتیاج چندانی به سواد و زبان ندارد، آن دسته از ناشنوایان که به علت چند نقصی بودن نمی‌توانند سوادآموزی کنند یا وارد حرفه‌های سنگین شوند به این مرکز معرفی می‌شوند. بدین سبب این مرکز بیشتر جنبه کارگاه حمایت شده دارد و مددجویانی که به علل مختلف نمی‌توانند به راحت جذب بازار کار شوند در آنجا مدت بیشتری به کارآموزی می‌پردازند و برای آنان چندین بار کاریابی می‌شود. مصنوعات این مرکز در غرفه ناشنوایان واقع در فروشگاه سازمان تعاون و مصرف شهر و روستا به فروش می‌رسد و با استقبال مردم روبه‌رو می‌شوند.
در اینجا رسته‌ها و کارگاه‌های سراجی، گلسازی و کارهای دستی، ویترای، آباژور سازی و لوکس سازی به تربیت دانش‌آموزان مشغول‌اند.
غرفه ناشنوایان
این مرکز وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان است و در خرداد 1354 تأسیس شده است. در تهران (فروشگاه مرکزی سازمان تعاون و مصرف شهر و روستا، طبقه دوم) استقرار دارد.
سازمان رفاه ناشنوایان با جلب همکاری مدیرعامل سازمان تعاون و مصرف شهر و روستا موفق شد که غرفه‌ای در فروشگاه مرکزی آن سازمان برای غرفه مصنوعات خود ایجاد کند. در این غرفه مصنوعات دو آموزشگاه حرف‌های تهران و کارگاه حمایت شده مشهد به فروش می‌رسد.
علاوه بر کارگاه‌های حمایت شده و مرکز‌های آموزش حرف‌های که مستقیم زیرنظر سازمان رفاه ناشنوایان اداره می‌شود گروهی از ناشنوایان برای آموزش حرفه‌هایی که سازمان فعلاً قادر به تعلیم آنها نیست به بخش‌های حرف‌هاموزی و آموزش کشاورزی وابسته به انجمن توانبخشی معرفی می‌شوند.
در نیمه دوم سال 1350 و سال 1351 که سازمان رفاه ناشنوایان هنوز آموزشگاه حرف‌های یا کارگاه حمایت شده دایر نکرده بود جمعاً 80 نفر ناشنوا برای کارآموزی به کارگاه کورس معرفی کرد. این عده که اکثر ناشنوایان با سوادی بودند که پس از پایان تحصیل سال‌ها به علت نداشتن حرف‌های در شهر سرگردان بودند با موفقیت تمام دوره‌های حرف‌های کارگاه کورس را تمام کردند و جذب بازار کار شدند.
در سال 1352 پانزده نفر و در سال 1353 پانزده نفر و تا آخر دی‌ماه 1354 یازده نفر از ناشنوایان با سواد برای گذراندن دوره‌های سوار کردن رادیو و تلویزیون و جوشکاری و تراشکاری به کارگاه کورس معرفی شده‌اند.
در سال جاری نیز از طریق سازمان سی و یک نفر ناشنوا که اکثر آنان از مردم شهرستان‌ها و روستاها بودند برای آموزش کشاورزی به بخش کشاورزی انجمن توانبخشی معرفی شدند.
کارگاه حمایت شده ناشنوایان تهران:
این کارگاه وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان است. ساخت ساختمان آن در سال 1354 آغاز شد و تاریخ بهره‌برداری نیمه دوم سال 1353 بود.
در اسفندماه سال 1352 به دستور دربار با توجه به لزوم ایجاد کارگاه حمایت شده‌ای برای ناشنوایان، زمین مجاور آموزشگاه حرف‌های شماره یک خریداری شود و ساختمان مورد نیاز در آنجا احداث گردد.
این ساختمان هم اکنون در شرف اتمام است و امید است که از پاییز آینده بهره‌برداری از آن آغاز شود. این کارگاه حمایت شده شامل کارگاه‌های زیر خواهد بود.
کارگاه نساجی
کارگاه سراجی
کارگاه ویترای
کارگاه نجاری
کارگاه کارهای دستی
کارگاه خیاطی (مرداه، زنانه، بچگانه)
کارگاه شیرینی پزی
کارگاه تراشکاری ـ فلز کاری ـ جوشکاری
مرکز حرف‌های ناشنوایان مشهد
این مرکز وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان در سال 1353 در مشهد (خیابان رازی/ کوی دیبا شماره/28) تأسیس شد.
سازمان ملی رفاه ناشنوایان ایران در اجرای برنامه‌های رفاهی ناشنوایان در مهرماه سال 1353 اقدام به تأسیس کارگاه حمایت شده ناشنوایان مشهد کرد. این مرکز در یک خانه اجاره‌ای به مساحت هفتصد متر مربع و ساختمان دو طبقه با ده اطاق و دو زیر زمین تأسیس شد. هم اکنون پنجاه و شش نفر کارآموز ناشنوا در شش کارگاه آن به حرف‌هاموزی اشتغال دارند.
کارگاه خیاطی زنانه، کارگاه خیاطی مردانه، کارگاه ویترای، کارگاه نجاری و قالب سازی، صنایع دستی، کارگاه پوستین سازی.
کلاس‌های سوادآموزی
در این مرکز علاوه بر حرف‌هاموزی به پنجاه و شش نفر کارآموزان و چهار نفر ناشنوایان شاغل نیز در شش کلاس (4 کلاس صبح و 2 کلاس عصر) توسط معلمان متخصص، زبان و سواد آموخته می‌شود.
در سال 1354 نه نفر از ناشنوایان (7 نفر دختر و 2 نفر پسر) که قبلاً در کلاس‌های بیکار یا بی‌سوادی آموزش دیده و در این کلاس‌ها به تحصیل ادامه داده بودند در امتحان نهایی شرکت کردند و موفق به اخذ گواهینامه دوره ابتدایی شدند و هم اکنون پنج نفر از آنان در مدارس راهنمایی به تحصیل ادامه می‌دهند.
پس از آنکه کارآموزان در حرفه خود مهارت کافی یافتند برای آنان کاریابی می‌شود. تا کنون پنج نفر از کارآموزان این مرکز در کارگاه‌های خیاطی و کارخانه نان رضوی مشغول کار شده‌اند.
در این مراکز همه روزه ناهار رایگان داده می‌شود و همه کارآموزان از بیمه خدمات درمانی بهره‌مند هستند. ناشنوایانی که وضع مالی مناسبی ندارند هزینه تحصیلی و کارآموزی دریافت می‌کنند. همچنین برای رفت‌ و آمد وسیله رایگان (اتوبوس) استفاده می‌کنند. در بهمن‌ماه سال 1354 نیز یک دستگاه «مینی بوس» از طرف سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی به این مرکز داده شده است.
جوانان ناشنوای مشهد خانه جوانان نیز تشکیل داده‌اند. این ناشنوایان در هفته سه شب در تالار مرکز اجتماع می‌کنند و به ورزش و تفریح سالم می‌پردازند و از برنامه‌های تلویزیونی بهره‌مند می‌شوند.
کارگاه حمایت شده ناشنوایان یزد
این مرکز وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان ایران است و در سال 1354 در یزد (خیابان ایرانشهر ـ کوچه مسعودی) تأسیس شد.
این کارگاه در اول آبان‌ماه 1354 در شهر یزد تأسیس شد. محل کارگاه یک خانه اجاره‌ای با ده اتاق و یک زیرزمین است.
در این کارگاه به هجده نفر کارآموز ناشنوا که سن آنان بین (13) تا (16) سال است حرفه و زبان و سواد آموخته می‌شود.
کارگاه‌های این مرکز عبارتند از:
ـ کارگاه خیاطی با هشت نفر کارآموز ناشنوا (دختر)
ـ کارگاه نجاری با چهار نفر کارآموز (پسر)
ـ کارگاه صنایع دستی پارچه بافی با 3 نفر کارآموز (پسر)
ـ کارگاه ویترای و کارهای دستی با سه نفر کارآموز (1 دختر و 2 پسر)
این مرکز دو کلاس زبان آموزی و سوادآموزی نیز دارد که در آن آموزگارانی که دوره آموزش ناشنوایان را دیده‌اند مشغول تدریس هستند.
کارآموزان ناشنوای این مرکز از تغذیه و ناهار رایگان و وسیله ایاب و ذهاب استفاده می‌کنند. از کلیه کارآموزان سنجش شنوایی به عمل آمده و به کسانی که احتیاج به گوشی داشته‌اند گوشی رایگان داده شده است.
کلیه کارآموزان از بیمه سازمان خدمات درمانی استفاده می‌کنند.
کارگاه حمایت شده ناشنوایان همدان
این کارگاه وابسته به سازمان ملی رفاه ناشنوایان ایران است و در سال 1354 در همدان (خیابان میرزاده عشقی ـ شماره 123) تأسیس شد.
این کارگاه در یک خانه اجاره‌ای که دارای هفت اتاق و یک زیرزمین است از اول آبان‌ماه 1354 در شهر همدان تأسیس شد و شروع به کار کرد. در این کارگاه از صبح تا ظهر چهارده نفر کارآموز ناشنوا (9 دختر و 5 پسر) به حرف‌هاموزی اشتغال دارند. همچنین دو کلاس سوادآموزی در ساعت‌های بعدازظهر تشکیل می‌شود که این کارآموزان و پنج نفر ناشنوای شاغل در آن به آموختن زبان و سواد می‌پردازند. این مرکز دارای این کارگاه‌ها است: خیاطی، بافندگی، قالی بافی.